Yunan ve Roma’da Ölü Kültü

T. AKÇAY, Yunan ve Roma’da Ölü Kültü. Ankara 2017. Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 218 sayfa (141 resim ve 1 harita ile birlikte). ISBN: 9786059636131

Ölü kültü, ölüm haberinin alınmasından sonraki süreçte gelişen her türlü de­ta­yı içermektedir. Ölü kültleri, ölümle ilgili olarak inanç ve ritüelleri belirle­yen, ölülerin durumunu, ölüm sonrasında geride kalanların ne yapmaları ge­rektiğini düzenleyen süreçler bütünüdür.

Gazi Üniversitesi’nde akademisyen olan ve antikçağda ölü gömme adetle­ri, Önasya’da ölü gömme adetleri, Roma dini ve inancı gibi alanlarında araş­tır­ma yapan ve de dersler veren Tuna Akçay tarafından yazılan bu kitap Ön­söz, Giriş, I. Bölüm, II. Bölüm, III. Bölüm, Roma Festivalleri Listesi, Roma Ölü Kül­tü Söz­lüğü, Kaynaklar, Sonnotlar ve Resimler bölümlerinden oluşmakta­dır.

Yazar Önsöz kısmında ölüm ve ölü kültü ile ilgili genel tanımlamalar yap­mış ve eserinin hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkürlerini sunmuştur. Giriş kısmındaysa ölü kültüne ait bilimsel verileri kuramsal bir çerçeve içeri­sinde yorumlamanın ve irdelemenin en doğru yöntem olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda sağlıklı sonuçlara ulaşmak için arkeolojik materyalin sadece bir araç olması gerektiğini, esas amacın insanoğlunun yaşadığı dünyanın anlaşı­lıp yorumlanması olması gerektiğini vurgulamıştır.

Kitabın I. Bölümü “Kült Nedir?” ve “Ölü Kültü Nedir” alt başlıklarından oluş­maktadır. Kült kavramı etimolojik olarak incelenmiş, kültlerin oluşma­sına, çeşitliliğine etki eden faktörler sıralanmıştır. Daha sonra ölü kültü kav­ramı tanımlanmış ve içeriği (cenaze ritüeli, ölü gömme adetleri, mezara bıra­kılan ritüel nesneleri, kurban, libasyon, ölü yemeği, mezar mimarisi, mezar tipolojisi, ölümden sonraki anma ritülleri) verilmiştir.

Kitabın II. Bölümü “Ölü Kültünün Erken Tarihi”, “Ölü Kültü Ritüelleri”, “Ölü Kültü Ritüellerinin Erken Tarihi” ve “Yunan ve Roma Dünyasında Ölü Kültü Ritüelleri” alt başlıklarından oluşmaktadır. “Ölü Kültünün Erken Tarihi” konu­sun­da bu konudaki ilk arkeolojik verilerin, Homo Neanderthalensis’in yarattı­ğı kültür içerisinde bulunduğu ve Orta Paleolitik Çağ’a, günümüzden 300.000 yıl öncesine tarihlendiği belirtilmiştir. Daha sonra Epi-aleolitik, Neolitik, Kal­kolitik, Tunç ve Demir çağlar mercek altına alınmış dünyadan ve Türkiye’den birçok örnek verilerek resimlerle desteklenmiştir.

“Ölü Kültü Ritüelleri” konusu ise Kurban, Libasyon ve Ölü Yemeği başlıkları altında verilmiştir. Kurban konusunda önce kelime etimolojik olarak incelen­miş; bu konuda Mezopotamya (özellikle Sümerler) ve Anadolu (Alacahöyük, Resuloğlu, Hatti, Hitit, Urartu, Frig, Lydia) üzerinde durulmuştur. Kurban ko­nu­su açıklanırken Sümer, Hitit ve Frig metinlerinden de yararlanılmıştır. Libasyon konusunda ise en sık rastlanan libasyon şeklinin sunakların üzerine yapılanlar olduğu belirtilmiştir. Libasyonun en erken uygulamaları konusun­da yazılı belgelerin bulunduğu Mezopotamya’dan başlanmış ve Tunç Çağı Ege kültürleri, Hititler, Urartular ve Friglerdeki libasyon örnekleri arkeolojik eserlerin resimleriyle açıklanmıştır. Ölü yemeği konusunda özellikle dinsel inançların ilk ortaya çıktığı Akdeniz dünyasında ve Mezopotamya’da çok tan­rılı inançlardan, tek tanrılı dinlere kadar uzanan gelişim süreci içinde, birçok toplumda ölü yemeğinin önemli bir ritüel olduğu belirtilmiştir. Ölü yemeği geleneği konusunda en erken örneklerin görüldüğü Doğu Akdeniz ve Mezo­potamya bölgeleri kabartma resimleri ve çizimlerle desteklenerek açıklan­mıştır. Urartu, Frig, Lydia, Hitit uygarlıklarındaki ölü yemeği geleneği üze­rinde durulmuştur.

“Yunan ve Roma Dünyasında Ölü Kültü Ritüelleri” konusu yine Kurban, Libasyon ve Ölü Yemeği alt başlıklarında incelenmiştir. Yunan kültüründe kur­ba­n ritüeli ile ilgili en erken ve ayrıntılı bilgilerin Homeros’un Ilias Destanı’nda bulunduğu belirtilmiş ve özellikle Patroklos adına gerçekleştirilen kurban ritüeli üzerinde durulmuştur. Yunan vazo örneklerinin resimleri verilmiş ve bu vazoların kurban ritüelinin detaylarını aktarmakta önemli arkeolojik veri­ler olduğu belirtilmiştir. Roma’ da kurban ritüeli anlatılırken genel prensibin “do ut des: vermen için veriyorum” olduğu belirtilmiştir. Monumentum Ancy­ranum, Traianus Sütunu, Ara Pacis Kabartmaları, Grimani Kabartması ve de Ara Pietatis Augustae gibi yapıtlar üzerinden Roma İmparatorluk Dönemi kurban ritüelleri aşamalarıyla birlikte ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Libasyon konusunda MÖ V. yüzyılda yaşamış bir yazar olan Kleidemos’un Eksegetikon eserinden ve Homeros’un destanlarından alıntılar yapılmıştır. Özellikle bazı kabartmalar ve vazo resimleri üzerinde libasyon sahnelerine sıklıkla rastlanıldığı belirtilmiştir. Roma’da libasyon ritüeli sırasında kullanılan elemanların resimleri verilmiş, hangi amaçla kullanıldıkları belirtilmiştir. Al­tarlar, sikkeler, libasyon levhaları vasıtasıyla bu ritüelin Roma’da nasıl uygu­landığı açıklanmıştır. Ölü yemeği konusunda ise en önemli arkeolojik kanıtın banket sahneleri olduğu belirtilmiştir. Mykenae, Atina ve Knossos’taki me­zarlarda ölü yemeğine dair izler bulunduğu belirtilmiştir. Homeros’un Ilias Des­tanı’nda ölü yemeği hazırlıklarına değinilmiştir. Yine Roma’da bütün yıl boyunca ölülerin çeşitli vesilelerle akraba ve dostların katıldığı ziyafetlerle anıldıkları belirtilmiştir.

Kitabın III. Bölümü “Yunan Dünyasında Ölü Kültü” ve de “Roma Dünya­sında Ölü Kültü” başlıklarından oluşmaktadır. “Yunan Dünyasında Ölü Kültü” konusu Mezarın ve Ritüellerin Yunan Toplumunda Önemi, Yunan Ölü Kültü­nün Aşamaları, Cenazenin Hazırlanması, Cenaze Ritüellerinde Su Kullanımı, Prothesis ve Ağıt, Ekphora, Ölünün Gömülmesi ve de Gömme İşleminden Sonraki Ritüeller alt başlıklarında incelenmiştir. Bu konuda Homeros’un Ilias ve Odysseia destanlarından, Lydialı gezgin Pausanias’ın Periegeis tes Hella­dos (Yunanistan’ın Tasviri) adlı eserinden ve de Herodotos’tan alıntılar yapıl­mıştır ve Yunan dünyasında ölü kültü ayrıntılı olarak, aşamalarıyla açık­lanmış­tır.

“Roma Dünyasında Ölü Kültü” konusu Gömme İşleminden Önceki İşlemler (Funus Translaticum), Pompa Funebris, Ölünün Gömülmesi, Fayyum Portre­leri, Gömme İşleminden Sonraki Ritüeller ve de Ölü Kültü Festivalleri alt baş­lık­larından oluşmaktadır. Ayrıca Ölü Kültü Festivalleri konusu da Parentalia, Feralia ve Lemuria alt başlıklarında incelenmiştir. Roma ölü kültünü detayları ile açıklayan en önemli belgenin Galyalı bir savaşçı olan Andematunnum’un bıraktığı ve içeriğinde Roma ölü kültü ritüellerinin sıralandığı vasiyet olduğu belirtilmiş ve bu vasiyet vasıtasıyla ölü kültü konusunda önemli bilgiler sıra­lanmıştır. Roma’da ölü kültü ritüelleri özellikle mezar stellerinin, kabartmala­rın, kenotaph alanlarının, yeraltı oda mezarlarının, columbarium’ların, Fay­yum portrelerinin ve de lahitlerin resimleriyle desteklenerek açıklanmıştır. Pli­nius’un kremasyon uygulamasıyla ilgili, Cicero’nun ’os resectum’ uygula­ması ile ilgili verdiği bilgilerden yararlanılmıştır. Ayrıca Ovidius’un Fasti adlı eserinde Feralia ve Lemuria festivalleri ile ilgili verdiği ayrıntılı açıklamalardan da yararlanılmıştır.

Kitabın sonuna “Roma Festivalleri Listesi” ve “Roma Ölü Kültü Sözlüğü” kısımları eklenmiştir. “Roma Festivalleri Listesi” kısmında bir yıllık süreçte (1 Ocak – 31 Aralık) Roma’da gerçekleştirilen tüm festivaller sırasıyla ayrıntılı olarak verilmiştir. “Roma Ölü Kültü Sözlüğü” kısmındaysa Roma’da ölü kültü ile ilgili olan kavramlar açıklanmıştır. Kitap “Kaynaklar” ve “Sonnotlar” kısım­la­rının ardından renkli resimlerin bulunduğu kısım ile sona ermektedir.

Yunan ve Roma’da Ölü Kültü

T. AKÇAY, Yunan ve Roma’da Ölü Kültü. Ankara 2017. Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 218 sayfa (141 resim ve 1 harita ile birlikte). ISBN: 9786059636131

Ölü kültü, ölüm haberinin alınmasından sonraki süreçte gelişen her türlü de­ta­yı içermektedir. Ölü kültleri, ölümle ilgili olarak inanç ve ritüelleri belirle­yen, ölülerin durumunu, ölüm sonrasında geride kalanların ne yapmaları ge­rektiğini düzenleyen süreçler bütünüdür.

Gazi Üniversitesi’nde akademisyen olan ve antikçağda ölü gömme adetle­ri, Önasya’da ölü gömme adetleri, Roma dini ve inancı gibi alanlarında araş­tır­ma yapan ve de dersler veren Tuna Akçay tarafından yazılan bu kitap Ön­söz, Giriş, I. Bölüm, II. Bölüm, III. Bölüm, Roma Festivalleri Listesi, Roma Ölü Kül­tü Söz­lüğü, Kaynaklar, Sonnotlar ve Resimler bölümlerinden oluşmakta­dır.

Yazar Önsöz kısmında ölüm ve ölü kültü ile ilgili genel tanımlamalar yap­mış ve eserinin hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkürlerini sunmuştur. Giriş kısmındaysa ölü kültüne ait bilimsel verileri kuramsal bir çerçeve içeri­sinde yorumlamanın ve irdelemenin en doğru yöntem olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda sağlıklı sonuçlara ulaşmak için arkeolojik materyalin sadece bir araç olması gerektiğini, esas amacın insanoğlunun yaşadığı dünyanın anlaşı­lıp yorumlanması olması gerektiğini vurgulamıştır.

Kitabın I. Bölümü “Kült Nedir?” ve “Ölü Kültü Nedir” alt başlıklarından oluş­maktadır. Kült kavramı etimolojik olarak incelenmiş, kültlerin oluşma­sına, çeşitliliğine etki eden faktörler sıralanmıştır. Daha sonra ölü kültü kav­ramı tanımlanmış ve içeriği (cenaze ritüeli, ölü gömme adetleri, mezara bıra­kılan ritüel nesneleri, kurban, libasyon, ölü yemeği, mezar mimarisi, mezar tipolojisi, ölümden sonraki anma ritülleri) verilmiştir.

Kitabın II. Bölümü “Ölü Kültünün Erken Tarihi”, “Ölü Kültü Ritüelleri”, “Ölü Kültü Ritüellerinin Erken Tarihi” ve “Yunan ve Roma Dünyasında Ölü Kültü Ritüelleri” alt başlıklarından oluşmaktadır. “Ölü Kültünün Erken Tarihi” konu­sun­da bu konudaki ilk arkeolojik verilerin, Homo Neanderthalensis’in yarattı­ğı kültür içerisinde bulunduğu ve Orta Paleolitik Çağ’a, günümüzden 300.000 yıl öncesine tarihlendiği belirtilmiştir. Daha sonra Epi-aleolitik, Neolitik, Kal­kolitik, Tunç ve Demir çağlar mercek altına alınmış dünyadan ve Türkiye’den birçok örnek verilerek resimlerle desteklenmiştir.

“Ölü Kültü Ritüelleri” konusu ise Kurban, Libasyon ve Ölü Yemeği başlıkları altında verilmiştir. Kurban konusunda önce kelime etimolojik olarak incelen­miş; bu konuda Mezopotamya (özellikle Sümerler) ve Anadolu (Alacahöyük, Resuloğlu, Hatti, Hitit, Urartu, Frig, Lydia) üzerinde durulmuştur. Kurban ko­nu­su açıklanırken Sümer, Hitit ve Frig metinlerinden de yararlanılmıştır. Libasyon konusunda ise en sık rastlanan libasyon şeklinin sunakların üzerine yapılanlar olduğu belirtilmiştir. Libasyonun en erken uygulamaları konusun­da yazılı belgelerin bulunduğu Mezopotamya’dan başlanmış ve Tunç Çağı Ege kültürleri, Hititler, Urartular ve Friglerdeki libasyon örnekleri arkeolojik eserlerin resimleriyle açıklanmıştır. Ölü yemeği konusunda özellikle dinsel inançların ilk ortaya çıktığı Akdeniz dünyasında ve Mezopotamya’da çok tan­rılı inançlardan, tek tanrılı dinlere kadar uzanan gelişim süreci içinde, birçok toplumda ölü yemeğinin önemli bir ritüel olduğu belirtilmiştir. Ölü yemeği geleneği konusunda en erken örneklerin görüldüğü Doğu Akdeniz ve Mezo­potamya bölgeleri kabartma resimleri ve çizimlerle desteklenerek açıklan­mıştır. Urartu, Frig, Lydia, Hitit uygarlıklarındaki ölü yemeği geleneği üze­rinde durulmuştur.

“Yunan ve Roma Dünyasında Ölü Kültü Ritüelleri” konusu yine Kurban, Libasyon ve Ölü Yemeği alt başlıklarında incelenmiştir. Yunan kültüründe kur­ba­n ritüeli ile ilgili en erken ve ayrıntılı bilgilerin Homeros’un Ilias Destanı’nda bulunduğu belirtilmiş ve özellikle Patroklos adına gerçekleştirilen kurban ritüeli üzerinde durulmuştur. Yunan vazo örneklerinin resimleri verilmiş ve bu vazoların kurban ritüelinin detaylarını aktarmakta önemli arkeolojik veri­ler olduğu belirtilmiştir. Roma’ da kurban ritüeli anlatılırken genel prensibin “do ut des: vermen için veriyorum” olduğu belirtilmiştir. Monumentum Ancy­ranum, Traianus Sütunu, Ara Pacis Kabartmaları, Grimani Kabartması ve de Ara Pietatis Augustae gibi yapıtlar üzerinden Roma İmparatorluk Dönemi kurban ritüelleri aşamalarıyla birlikte ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Libasyon konusunda MÖ V. yüzyılda yaşamış bir yazar olan Kleidemos’un Eksegetikon eserinden ve Homeros’un destanlarından alıntılar yapılmıştır. Özellikle bazı kabartmalar ve vazo resimleri üzerinde libasyon sahnelerine sıklıkla rastlanıldığı belirtilmiştir. Roma’da libasyon ritüeli sırasında kullanılan elemanların resimleri verilmiş, hangi amaçla kullanıldıkları belirtilmiştir. Al­tarlar, sikkeler, libasyon levhaları vasıtasıyla bu ritüelin Roma’da nasıl uygu­landığı açıklanmıştır. Ölü yemeği konusunda ise en önemli arkeolojik kanıtın banket sahneleri olduğu belirtilmiştir. Mykenae, Atina ve Knossos’taki me­zarlarda ölü yemeğine dair izler bulunduğu belirtilmiştir. Homeros’un Ilias Des­tanı’nda ölü yemeği hazırlıklarına değinilmiştir. Yine Roma’da bütün yıl boyunca ölülerin çeşitli vesilelerle akraba ve dostların katıldığı ziyafetlerle anıldıkları belirtilmiştir.

Kitabın III. Bölümü “Yunan Dünyasında Ölü Kültü” ve de “Roma Dünya­sında Ölü Kültü” başlıklarından oluşmaktadır. “Yunan Dünyasında Ölü Kültü” konusu Mezarın ve Ritüellerin Yunan Toplumunda Önemi, Yunan Ölü Kültü­nün Aşamaları, Cenazenin Hazırlanması, Cenaze Ritüellerinde Su Kullanımı, Prothesis ve Ağıt, Ekphora, Ölünün Gömülmesi ve de Gömme İşleminden Sonraki Ritüeller alt başlıklarında incelenmiştir. Bu konuda Homeros’un Ilias ve Odysseia destanlarından, Lydialı gezgin Pausanias’ın Periegeis tes Hella­dos (Yunanistan’ın Tasviri) adlı eserinden ve de Herodotos’tan alıntılar yapıl­mıştır ve Yunan dünyasında ölü kültü ayrıntılı olarak, aşamalarıyla açık­lanmış­tır.

“Roma Dünyasında Ölü Kültü” konusu Gömme İşleminden Önceki İşlemler (Funus Translaticum), Pompa Funebris, Ölünün Gömülmesi, Fayyum Portre­leri, Gömme İşleminden Sonraki Ritüeller ve de Ölü Kültü Festivalleri alt baş­lık­larından oluşmaktadır. Ayrıca Ölü Kültü Festivalleri konusu da Parentalia, Feralia ve Lemuria alt başlıklarında incelenmiştir. Roma ölü kültünü detayları ile açıklayan en önemli belgenin Galyalı bir savaşçı olan Andematunnum’un bıraktığı ve içeriğinde Roma ölü kültü ritüellerinin sıralandığı vasiyet olduğu belirtilmiş ve bu vasiyet vasıtasıyla ölü kültü konusunda önemli bilgiler sıra­lanmıştır. Roma’da ölü kültü ritüelleri özellikle mezar stellerinin, kabartmala­rın, kenotaph alanlarının, yeraltı oda mezarlarının, columbarium’ların, Fay­yum portrelerinin ve de lahitlerin resimleriyle desteklenerek açıklanmıştır. Pli­nius’un kremasyon uygulamasıyla ilgili, Cicero’nun ’os resectum’ uygula­ması ile ilgili verdiği bilgilerden yararlanılmıştır. Ayrıca Ovidius’un Fasti adlı eserinde Feralia ve Lemuria festivalleri ile ilgili verdiği ayrıntılı açıklamalardan da yararlanılmıştır.

Kitabın sonuna “Roma Festivalleri Listesi” ve “Roma Ölü Kültü Sözlüğü” kısımları eklenmiştir. “Roma Festivalleri Listesi” kısmında bir yıllık süreçte (1 Ocak – 31 Aralık) Roma’da gerçekleştirilen tüm festivaller sırasıyla ayrıntılı olarak verilmiştir. “Roma Ölü Kültü Sözlüğü” kısmındaysa Roma’da ölü kültü ile ilgili olan kavramlar açıklanmıştır. Kitap “Kaynaklar” ve “Sonnotlar” kısım­la­rının ardından renkli resimlerin bulunduğu kısım ile sona ermektedir.