Anadolu Selçukluları: Bir Hanedanın Evrimi

S. MECİT, Anadolu Selçukluları: Bir Hanedanın Evrimi. İstanbul 2017. İletişim Yayınları, 344 sayfa. Çev. Ö. Akpınar. ISBN: 9789750521478

Edinburgh Üniversitesi İslam ve Ortadoğu Çalışmaları bölümünde araştır­macı ve öğretim üyesi olan Songül Mecit’in Anadolu Selçukluları: Bir Haneda­nın Evrimi kitabı 2017 yılında İletişim Yayınları tarafından yayımlanmıştır. Kitabın orijinal ismi The Rum Seljuks, Evolution of a Dynasty’dir. Yazar, Sel­çuklu tarihi üzerine kaleme alınan eserlerin genellikle siyasi olaylara ve me­deniyet tarihine dair olduğunu belirterek, kendi kitabında siyasi olayların kro­nolojik akışından ziyade Selçuklu hanedanının zihniyet haritasını ortaya koy­maya yönelik bir çabasının olduğunu vurgulamaktadır. Eserde, Selçuklu Türklerinin zaruri göçlerinden başlayarak Doğu Roma imparatoru Manuel Kom­nenos’un 1180’deki ölümüne kadar olan tarihi süreç ele alınmaktadır. Yazar, anakronistik milliyetçi kaygılardan uzak ve sade bir dil ile objektif bir tarih anlayışı sunmaya özen göstermektedir. Kitap, Giriş ve buna ek olarak beş bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler de kendi içlerinde başlıklara ayrıl­maktadır. Giriş (17-29) kısmı Orta Asya Türk siyasal ve sosyal hayatının değer­lendirilmesine ilişkin olup, günümüz Selçuklu tarihçilerine yönetilen eleştiri­leri içermektedir. Girişe ek olarak Metedoloji (29-34) ve de Kaynaklar (35-50) kısmı da mevcuttur.

Beş bölümden ilki, Göçebe Beylerden Müslüman Hükümdarlara (51-77) adı­nı taşımaktadır. Selçuklu Köken Geleneği (51-56) isimli ilk başlıkta Selçuk­luların Müslüman dünyasına girdiği dönemde, bu hanedanı geçmişe bağla­yan iki eğilim değerlendirmektedir. Bunlardan ilki peygamber ailesiyle ve Arap geçmişiyle kurulan bağ; ikincisi ise Pers tarihiyle kurulan paralellik ola­rak ele alınmaktadır. Selçuklu Başarısının Altındaki İdeoloji (56-66) adı verilen ikinci başlıkta Selçuklu İmparatorluğu’nun kuruluşunun Ortadoğu devletleri­nin zayıflıkları sonucu olduğu iddia edilmektedir. Buna bağlı olarak Müslü­man dünyasının doğu kısmının parçalanmış hali (Samaniler, Karahanlılar, Gaz­ne­liler) Selçuklu Türklerinin ilerlemesine ve birbiriyle savaşan taraflar kar­şısında, iktidarını genişletmesine imkân sağladığı söylenmektedir. Çağrı Bey ve Tuğrul Bey (66-68) isimli üçüncü başlıkta ise hanedanlık düşüncelerin­den uzak Türkmen güruhların ekonomik kaygılarının siyasal zemine etkileri incelenmektedir. Selçuklular ve Türkmen Takipçileri (68-70) başlıklı dördüncü başlıkta İdrisi, İbn Hassûl, İmameddin el-İsfehâni ve Beyhâki gibi yazarların eserlerinde bahsettikleri dağınık kabilelerden oluşan obaların ve devlet yönetici­lerinin sosyal statülerine yer verilmektedir. İlk bölümün son başlığı Selçuklular ve Horasan (70-77) olarak isimlendirilmektedir. Burada, Müslü­man dünyasının stratejik açıdan önemli bir vilayeti sayılan Horasan’ın İslam tarihinde birçok kez belirleyici rol oynadığı ve bu bölgenin yağma akınları neticesinde iktisadi bunalıma uğradığı ele alınmış ardından Horasan eşrafının Selçukluların konumunu tayin edici rolü incelenmiştir.

 Anadolu’da İlk Selçuklular: Asiler mi Sultanlar mı? (77-119) adlı ikinci bölümün ilk başlığı Kutalmış b. Arslan İsrail b. Selçuk (69-85) olarak isimlen­dirilmektedir. Bu başlıkta, Kutalmış İsyanı’nın Anadolu’ya etkileri ile Pers – İs­lam devlet anlayışı ve klasik Türk hükümdarlık anlayışının Selçuklu devleti içerisindeki ayrışmanın nedeni olduğu vurgulanmaktadır. I. Süleyman bin Kutalmış (85-91) adlı ikinci başlıkta, cihat terminolojisinin Selçuklulardaki ilk izlerine değinilmektedir. I. Kılıç Arslan (91-113) isimli üçüncü başlıkta, Anado­lu’daki yönetimini meşrulaştırmak isteyen Sultan Kılıç Arslan’ın rakibi Daniş­mendoğulları Beyliği’yle Büyük Selçuklu sultanına karşı konumunu müdafaa etmek için gerçekleştirdiği siyasi atılımlar açıklanmaktadır. Kılıç Arslan’ın 1107’deki ölümünden 1156’ya kadarki tarihi süreç ise Geçiş Dönemi olarak incelenmiştir. Dördüncü başlık Şahinşah (113-119) olarak adlandırılmaktadır. Burada, Selçuklular ve Danişmendoğullarının siyasi ilişkileri mercek altına alın­mak­tadır. I. Rükneddin Mesud (119-125) isimli son başlıkta ise Selçuklu top­raklarındaki Danişmend etkisi ve Selçuklu tarihçilerinin Pers – İslam hü­küm­darlık vasıflarını, kurulmakta olan devlet organları ile ilişkilendirme eği­limleri ele alınmaktadır.

Üçüncü bölüm Rum Selçuklu Sultanlığının Kuruluşu (127-179) ismini taşı­maktadır. Bu bölüm kendi içerisinde üç başlığa ayrılmaktadır. Bunlardan ilki II. Kılıç Arslan (127-170) olarak isimlendirilmiştir. Bu başlıkta Kılıç Arslan’ın otoritesini tesis etmek için kullandığı ideolojik araçlar ile dönemin siyasal gerçeklerine ışık tutulmaktadır. Kılıç Arslan’ın başlıca rakipleri Büyük Selçuk­luların Halep Atabeyi Nureddin Zengi ve Eyyubi Sultanı Selâhaddîn Eyyûbî ile arasındaki ilişki incelenmektedir. I. Gıyaseddin Keyhüsrev (170-179) adlı ikinci başlıkta, I. Gıyaseddin Keyhüsrev devrinin Selçuklu Sultanlığı’nın altın çağı için bir geçiş süreci olduğu ifade edilmektedir. Bunun dışında özellikle devlet içerisindeki Pers, Doğu Roma ve Türk etkileri değerlendirilmektedir. II. Rük­neddin Süleyman Şah (179-189) isimli üçüncü başlıkta; iç mücadeleler, Süley­man Şah’ın kendisini üstün hükümdar olarak kabul ettirmesi ve sultanlığı hem içerde hem de dışarıda güvence altına alması gibi hususlar konu edil­mektedir.

Dördüncü bölüm olan Rum Selçuklu Sultanlığının Doruk Noktası (191-230) olarak isimlendirilmektedir. Bu bölümün ilk başlığı I. İzzettin Keykavus (194-210) ismini taşımaktadır. I. İzzettin Keykavus’un iktidarının merkezinde görev alan emirlerinin ve yerel valilerinin Selçuklu sultanlarının yayılmacı politikala­rına yön veren politik kaygıları ve ticari çıkarları ele alınmaktadır. Bunun yanı sıra kitabeler tahlil edilerek, bu kitabelerin Selçuklu sultanının Hıristiyanlar üzerindeki egemenliğini ve iktidarını göstermek için birer araç olarak kullanıl­dığına değinilmektedir. I. Alaeddin Keykubad (210-223) isimli ikinci başlıkta ise I. Alaeddin Keykubad döneminde formüle edilen ideolojik anlayışların bir analizi sunulmaktadır. Dördüncü bölümün son başlığı II. Gıyaseddin Keyhüs­rev (223-230) olarak isimlendirilmektedir. Burada, Selçuklu tarih yazımında önemli bir kaynak olan İbn Bîbî ve modern tarihçilerin, 1243 Kösedağ Sava­şı’nda Selçukluların Moğol ordusu tarafından yenilgiye uğraması akabinde iç çekişmelere sürüklenmesi dolayısıyla Selçuklu Sultanlığını Keyhüsrev döne­min­de bağımsız bir devlet olarak saymamaları eleştirilmektedir. Yazar, bu baş­lıkta daha çok sultanın tahta çıkış usullerinin terk edilmesine ayrıca Baba İshak tarafından yönetilen muhalif Türkmen ayaklanmasına ve Selçuklu emiri Sadettin Köpek’in Keykubad’ın gayri meşru oğlu olduğu gibi söylemlerine eğilerek başlığı sonlandırmaktadır.

Rum Selçukluları ve Bizans (231-306) olarak isimlendirilen beşinci bölüm iki başlığa ayrılmaktadır. Bunlardan ilki Rum Selçuklu İdeolojisi (233-235) ola­rak adlandırılmıştır. Burada, Selçuklu sultanlarının Anadolu’da gerçekleştir­diği ideolojik evrim anlatmaktadır. İkinci başlık Bizans İdeolojisi (235-238) olarak adlandırılmakta ve burada, Doğu Roma imparatorlarının Anadolu’da varlığını devam ettiren Türklere karşı politikaları ele alınmaktadır. Buna göre ilk Komnenos hükümdarlarının ve haleflerinin uygulamayı sürdüğü önemli bir Doğu Roma stratejisine yer verilmektedir. Doğu Romalılar bu stratejiye göre, Anadolu’daki Türkmen güruhların yaşamasına izin verecek ve Büyük Selçuk­lulara karşı bir tampon bölge oluşturacak ancak Türkmen güruhlarını tek lider önderliğinde Konstantinopolis’ten ve ekonomik açıdan önemli olan kıyı bölgelerinden uzak tutmaya çalışacaktı. Ayrıca bu başlığın içerisindeki beş alt başlıkta ise ilk beş Selçuklu sultanı ve Doğu Roma hanedanı Komne­nosların, 1081-1180 yılları arasındaki Müslüman – Hıristiyan mücadelelerin­den sıyrıla­rak birbirlerini tanımaları ve kabul etmeleri ele alınmaktadır. Sonuç (307-311) bölümünde elde edilen veriler (kronikler, kitabeler, epigrafik kayıtlar araş­tırma eserler) ışığında genel bir değerlendirmede bulunulmakta­dır. Kitap Seçilmiş Kaynakça (311-335) ve Dizin (336-344) bölümleriyle ta­mam­lan­maktadır.

• Görüntüleme1190

• Makaleyi Paylaş
• Twitter
• Facebook
• Google +1
• Email