Türk Hakanlığı Karahanlılar

Ö. S. HUNKAN, Türk Hakanlığı Karahanlılar. İstanbul 2015. Paradigma Akademi Yayınları, 504 sayfa (3 resim ve 3 harita ile birlikte). ISBN: 9786059743082

Türk Hakanlığı Karahanlılar üzerine başarılı araştırmalar ve yayınlar hazırla­yan Ömer Soner Hunkan, tarihimizde az bilinen ve pek üzerinde durulmayan, ancak yaptığı işlerle kendinden sonra kurulan tüm devletleri etkileyen bir devlet olan Karahanlı Devleti’nin incelenmesi ve araştırılması üzerine önemli çalışmalar yapmış bir araştırmacıdır. Eseri ile Karahanlı Devleti’nin kuru­luşundan yıkılışına ve sonraki gelişmelere ışık tutmaktadır. Eserde Karahanlı Tarihi’nin siyasi ve kültürel açıdan değerlendirilmesi ise ayrı bir önemi haiz­dir.

Eser metin içerisinde kullanılan kısaltmaların listelendiği Kısaltmalar (IV-V), eserin ortaya çıkış sürecinin ve amacının belirtildiği Önsöz (VIII-IX) kısımla­rıyla başlamakta ve oldukça geniş bir hacme sahip olan Giriş (11-66) kısmıyla devam etmektedir. Eserin Giriş (11-66) kısmı ise kendi içerisinde Kaynaklar (11-58) ve Araştırmalar (59-63) ve Bilgilerimizin Bugünkü Durumu (64-67) olmak üzere üç alt başlığa ayrılmaktadır. Kaynaklar (11-58) alt başlığında yazar tarafından genel itibariyle birincil kaynaklar hakkında bilgiler verilmiş­tir. Burada ayrıca ilk olarak İslam Kaynaklarını tanıtan araştırmacı, 1212’ den önce bölgede yazılan eserler ile 1212’den sonra yazılan eserleri incelemiştir. Küçük başlıklar halinde yazılan ve tespit edilen eserlerin özellikleri tanıtılmış­tır. Tanıtımı yapılan eserler içerisinde bölge ve ülke tarihleri hak­kında bilgi veren eserlere öncelik verilmiştir. Kısım içerisinde Şehir Tarihleri (18), Umumi Tarihler (20-22), Coğrafi Eserler (22-26), Nasihatname ve Siyasetname Türü Eserler (26-28), Seyahatnameler (28-29), Biyografik Eserler (29-31), Edebi Eserler (32-36), Münşeat Mecmuaları (36) ve çeşitli bilimlere ait eserler (36-38) hakkında bilgiler okuyuculara sunulmuştur. Kısa ve özlü bilgiler ile bu dö­nemin kaynakları hakkında temel bilgiler verilmiştir.

Kaynaklar (11-58) kısmının kendi içindeki ilk alt kısmı olan 1212’den Sonra Değişik Ülke ve Bölgelerde Yazılan Eserler’de (38-52), Selçuklu ve diğer dev­letler döneminde ve öncesinde yazılmış olan eserler incelenerek kısa ve özlü bilgiler sunulmuştur. Bu alt kısımda birçok kronik eserin ismi sayılarak özel­liklerinden ve değerlerinden söz edilmiştir. Eserlerin çoğu hakkında faydalı bil­giler sunan araştırmacı, bu eserlerin içerikleri ve yayınlanmalarına değin birçok konu üzerinde hassasiyetle durmuştur. Bölge ve Ülke Tarihleri, Umu­mi Tarihler, Şehir Tarihleri, Dini Eserler, Edebi Eserler, Biyografik Eserler, Coğ­ra­fi Eserler, Çeşitli Bilimlere Ait Eserler ile Tezkireler üzerinde de durarak Türk Hakanlığı hakkında bilgiler içeren her kaynağın üzerine ihtimamla eğilmiştir. Kısmın diğer bir alt kısmı Nümizmatik Veriler (52-55), başlığını taşımaktadır. Burada arkeolojik kazılar neticesinde ele geçirilen sikkelerden elde edilen verileri değerlendiren araştırmacı, unvanlar, hilafet ile olan ilişkiler ve İslam kaynaklarında bulunan bilgilerin karşılaştırılmasında numis­matik verilerden faydalanmıştır. Kitabeler (56) başlığında ise Karahanlı coğ­rafyasında tespit edilen ve diğer devletlerin de kitabelerinde geçen veriler­den hareketle Karahanlı Devleti ile bölgedeki diğer devletlerin münasebetle­rine değinilmiştir. Bu kısmın diğer başlıkları Karahanlılar zamanından günü­müze intikal etmiş yazılı vesikalar hakkında bilgi verilen Vesikalar (56-57) ve dönemin mühim kaynaklarından olan vakfiyelerin ele alındığı Vakfiyeler (57)’dir.

Çin Kaynakları (57-58) başlığı altında Uygur Devleti’nin yıkılışından Karahanlı Devleti’nin kuruluşuna değin gerçekleşen olaylar hakkında bilgiler içeren Çin kaynaklarının özellikle Talas Savaşı açısından kıymetli olduğu üzerinde durulmuş ve yazılan birçok eser hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Ermeni ve Süryani Kaynakları (58-59) başlığında ise Karahanlı Devleti için son­radan oluşturulmuş olan eserlerden ve bu eserlerin bölgedeki diğer devletler ile Karahanlı Devleti’nin ilişkilerinin değerlendirilmesindeki rolünden bah­sedil­miştir.

Araştırmalar (59-64) alt başlığında günümüzde ve yakın zaman diliminde Karahanlı Devleti üzerine yapılan araştırmalardan kısaca bahsedilmiştir. Ma­kaleler ve Maddeler (61-62) başlığında ise Karahanlı Devleti üzerine yazılan araştırma yazılarının isimleri ve kısaca içerikleri verilmiştir. Bazı Eserlerde Bulunan Bölüm ve Pasajlar (63-64) kısmında da kayda değer bazı eserlerde Karahanlılar üzerine geçen bölüm ve parçalar künyeleri verilerek zikredilmiş­tir. Son olarak Bilgilerimizin Bugünkü Durumu (64-65) başlığında ise verilen bilgiler ışığında genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Eserin birinci ana bölümü olan Kuruluş (67-92) bölümü kendi içinde iki alt başlığa ayrılmaktadır. Bunların ilki Hanedanın Menşei ve Devleti Adı (67-75) başlığını taşımaktadır ve burada “Karahanlılar” üzerine bazı mülahazalar yapı­larak hanedanlığın kuruluşu hakkında bilgiler verilmiştir. Hanedanın men­şei, devlete verilen ismin kökeni, kuruldukları coğrafya ve coğrafyanın özellik­leri, İslam kaynaklarına göre Türk Hakanlığı’nın kuruluşu ve “kara” unvanının Türk dünyasındaki yeri ve özelliklerinden söz edilmiştir. Karahanlı Devleti’nin kuruluşunda ve adının verilişinde etkili olan unsurlar İslam kaynakları dâhi­linde ayrıca incelemiştir (67-76). Diğer alt başlık olan Kuruluşu ve Kuruluşta yer Alan Boylar (76) başlığı ise yine kendi içinde yedi alt başlığa ayrılmaktadır. Bunların ilki olan Karluklar ve Karahanlı Devletinin Kuruluşu (766-820) (76-85)  alt başlığında “Yabguluktan Hakanlığa yükselen Karahanlı Devleti” ince­len­miştir. Burada Karluk adının etimolojisinden, Karlukların adının geçtiği ana kaynaklardan, bu ismin verildiği boydan, Karlukların tarih sahnesindeki ilk başarılarından, Basmıllar ile yapılan ittifaklarından ve Göktürk Kağanlığı için­deki rollerinden söz edilmiştir. Ayrıca Karlukların İslam kaynaklarındaki durumları ve yaşadıkları bölgeler hakkında da bilgiler verilmiştir. İkinci alt başlık olan Çiğiller (88-90)’ de Karahanlı Devleti’nin kurucu boyu olan Çiğille­rin isimleri ve bu boyun diğer boyları tek bir çatı altında birleştirmesi üze­rinde durulmuştur. Diğer boylardan Tuhsiler (90-91), Türgişler (91), Ezgişler (91), Bulaklar (92)  ise ayrı ayrı başlıklar altında incelenmişlerdir ve bu boylar hakkında kısaca bilgiler verilmiştir. Yağmalar (92-100) ise zikredilen alt başlığın son alt başlığıdır. Burada Karahanlı Devleti’nin en güçlü boyu olan Yağ­maların yaşadıkları bölge, boyun Uygur Devleti bünyesindeki faaliyetleri, Karahanlı Devleti’nin kuruluşlunda oynadıkları rol ve hükümdarlarına verilen isimler üzerinde durulmuştur. Ayrıca Yağma boyu, Karahanlı Devleti’nin kuruluşu ve kuruluş sırasında yaşanan gelişmelerden bahsedilmiştir.

Eserin ikinci ana bölümü olan Gelişme (101-243) bölümü kendi içerisinde on beş alt başlığa ayrılmıştır. Bunlardan birincisi İslam’ı Kabul (101-102) ismini taşımaktadır. Burada Karahanlı Devleti’nin İslam’ı kabul etmesi süreci ele alınmaktadır. İkinci alt başlık olan Satuk Buğra Kara Hakan Abdü’l-Kerim b. Bazir (309\921-955) (101-108)’de adı geçen hükümdarın X. asırda Müslümanlar ile olan ilişkisi üzerine odaklanılmaktadır. Maveraünnehr’e İs­lam’ın gelişi, Türklerin Abbasiler ile olan iletişimleri, Satuk Buğra Han’ın İslamlaşmadan önceki dini hayatı hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca Türk boylarının İslam Öncesi inanç sistemleri, Gök – Tengri dininin Karahanlı Türkleri üzerindeki etkileri ve İslam’ı kabul eden Satuk Buğra Han’ın Oğulcak Kadir Han ile mücadeleleri üzerinde durulmuştur. Satuk Buğra Han’ın fetih­leri, gazaları, Buhara, Kaşgar ve Balasagun seferleri ve bu bölgelere hâkimi­yetleri üzerinde de durulmuştur. Kara Hakan unvanını taşıyan Satuk Buğra Han’ın vefatı ve devletin yöneticisinin değişim süreci üzerine gözlemlerle alt başlık tamamlanmıştır (101-109).

İkinci alt başlık olan Baytaş Arslan Han Musa b. Satuk (344-349\955-960) (109-111)’da ise Karahanlı Devleti’nin hükümdarı olan Baytaş Arslan Han Musa’nın Karahanlı coğrafyasında İslam dinini yayması ve bu dönemde Samaniler ile olan iletişimleri üzerinde durulmuştur. Arslan Han Ebu’l Hasan Ali b. Musa (?-388\?998) (110-112), isimli üçüncü alt başlık başlıkta ise Arslan Han dönemindeki batı siyaseti ve Karahanlı Devleti’nin batıya doğru yaptığı seferlerden söz edilmiştir. Batı Politikası, Samani Devletine Son verilmesi (113-136) başlığında Samani Devleti’ne karşı yapılan seferler yer almıştır.

Eserin İkinci ana bölümünün beşinci alt başlığı olan Gazneliler ile İlişkiler (136-147)’de Karahanlı Devleti’nin Samani Devleti’ne son vermesi ile Gazneli Devleti ile sınırdaş olması üzerine yaşanan gelişmeler üzerinde durulmuştur. Diğer alt başlık olan Horasan’a işgal Teşebbüsleri (136-148)’nde ise Karahanlı Devleti’nin Gazneli Devleti ve Samani Devleti üzerindeki emelleri aktarılmış­tır. Ayrıca Karahanlı ve Gazneli Devletleri’nin coğrafya üzerinde yaptıkları savaşlar ve ittifaklar üzerinde durulmuştur. Yedinci alt başlık olan Semerkand ‘da Kadir Han Yusuf ve Sultan Gazneli Mahmut Görüşmesi (148-161) başlı­ğında Yusuf Kadir Han ve Gazneli Mahmut’un görüşmesi ve iki devletin Sel­çuk­lular üzerine emelleri hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. Bölümün sekizinci alt başlığı ise Ali Tegin ve Sultan Mesud Münasebetleri: Debusiye Savaşı (165-176) ismini taşımaktadır. Burada Altuntaş ve Ali Tegin’in yakalan­ması ve bölgedeki faaliyetlerine son verilmesi üzerinde durulmuştur. Ali Te­gin’in yakalanmasından sonra bölgede yaşanan gelişmeler ve devletlerin tutumları hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Dokuzuncu alt başlık olan Ali Tegin ve Gaznelilere Karşı Harizmşah Harun ile İttifakı (176-181) ve onuncu alt başlık olan Arslan İlig Yusuf ve Sultan Mesud Arasında Diplomatik Gelişme­ler (181-183) başlıklarında Karahanlı Devleti’nin hanedan üyelerinin devletin hâkim gücü olabilmek için çevrelerindeki devlet yöneticileri ile kurdukları itti­faklar hakkında bilgiler verilmiştir.

Diğer bir alt başlık olan Arslan Han Süleyman ve Buğra Han Muhammed’e Sultan Mesud Tarafından Gönderilen Elçilik Heyeti (183-185) başlığında Buğ­ra Han Muhammed ve Sultan Mesud arasında yaşanan Hürre Zeynep Sul­tan’ın miras meselesi üzerine çıkan sorunların çözülmesi için Türk Hakan­lığı’na gönderilen elçiler ve bu elçilerin bölgedeki faaliyetleri hakkında bilgiler verilmiştir. Böri Tegin Ebu İshak İbrahim ve Sultan Mesud Münasebeti (185-188) başlığında ise bu iki hükümdarın Belh, Tirmiz, Cüzcan ve Maveraünnehr bölgelerindeki mücadeleleri ve bölgede yaşayan diğer Türkmenlerin durum­larından söz edilmiştir. On üçüncü alt başlık olan Arslan Han Süleyman’ın Sul­tan Mesud Tarafından Yardıma Çağrılması (188-189) başlığında ise Dandana­kan Savaşı ve sonrasında bölgede etkin bir güç olan Selçuklular karşısında Arslan Han Süleyman ile ittifak etmesi ve Sultan Mesud’un ölümü aktarılmış­tır.

Oğuzlar İle İlişkiler (189-212) başlığını taşıyan on dördüncü alt başlıkta ise Türk Hakanlığı’nın baştan beri Oğuzlar ile yaşadığı sorunların derinleşmesi ve Oğuzların Karahanlı topraklarının sınırlarına kadar gelmeleri üzerine yapılan savaşlar ve mücadeleler üzerinde durulmuştur. Diğer alt başlık olan Oğuz Yabguluğu İle İlişkiler (191-196)’de Karahanlı Devleti ile Oğuzların bölgesel güç olabilmek için birbirlerine karşı verdikleri mücadeleler ortaya koyulmuş­tur. Salur Oğuz İlişkileri (197-198)’nde de Karahanlı Devleti ile Salur Oğuz Yab­guluğu arasında yaşanan hâkimiyet mücadeleleri anlatılmıştır. On yedinci alt başlık olan Selçuk Oğuz İlişkileri (198-212)’nde de Karahanlı Devleti ile Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan itibaren birbirlerine karşı verdikleri müca­dele ve iki devletin Maveraünnehr’de hâkimiyet kurabilmek için yaptıkları savaşlar anlatılmıştır.

Harizmşahlar ile İlişkiler (992-1017)’de Harizm Devleti ile Karahanlı Dev­leti’nin Maveraünnehr’de ilk kez karşılaşmalarından başlayarak, iki devle­tin Maveraünnehr’de hâkim güç olmak için verdikleri mücadelelerden bah­se­dilmektedir. Ayrıca Harizmşahların Gazneli ve Türk Hakanlığı Devletleri ara­sında meydana gelen siyasi çekişmelerden faydalandıkları aktarılmıştır. Dih­kanlar ve Başka Kökenden Yöneticiler (218-222) isimli alt başlıkta Mave­raünnehr’de ve Horasan’da yaşayan dihkanlar ve bölgedeki faaliyetleri hak­kında bilgiler verilmektedir. Batı Politikası Çerçevesinde İç Siyasi Durumlar (1008-1043) isimli alt başlıkta ise Karahanlıların Samanî, Büveyhî, Selçuklu, Gaznelî ve Harizmşah devletleri ile olan politikaları aktarılmıştır. Son alt başlık olan Doğu Politikası (240-241) başlığında ise Karahanlı Devleti’nin Maveraün­nehr ve Hıtaylar karşısındaki mücadeleleri anlatılmıştır.

Eserin üçüncü bölümü Çöküş (243-360)’ün ilk alt başlığı olan Batı Türk Hakanlığı (243) başlığı kendi içinde 5 alt bölüme bu bölümlerin ilki olan İç Siyasi Durumlar (243) ise kendi içinde on sekiz alt başlığa ayrılmaktadır. Bunların ilki olan Tamgaç Han İbrahim b. Nasr (433\460-1041\1068) (243-258)’da Karahanlı Devleti’nin yıkılış süreci ve devletin kendi içinde yaşadığı çalkantılı dönem aktarılmıştır. Özellikle o devirde hanedanlığın siyasi iç çekişmelerinin yanında sosyal, ekonomik, bilimsel, eğitimsel, sanatsal ve dinsel alanlarda yeni bir dönemin başladığı vurgulanmıştır. Diğer alt başlık olan Şems’ül Mülk Nasr b. İbrahim (460-472\ 1068-1080) (258-263) adlı başlıkta Sultan İbrahim’in tahta çıkışından, Doğu Hakanlığı ile yaptığı savaş­lardan ve Karahanlı Hanedanı ile bürokrat-ulema çatışmalarından söz edil­miştir. Öte yandan hükümdarın sağladığı refah ve istikrar ortamından, aldığı unvanlardan ve vefatından bahsedilerek bu alt başlık tamamlanmıştır. Üçün­cü alt başlık olan Tamgaç Han Hızır b. İbrahim (472-47?\ 1080-108?) (263-266)’de ise mezkûr hükümdarın tahta çıkışından ve aldığı unvanlardan söz edilmektedir. Bu hükümdar zamanında Selçuklu Devleti ile olan münasebet­lere de değinilmiştir.

Alt bölümün dördüncü alt başlığı olan Han Ahmed b. Hızır (47?-482\108?-1089) (266-270)’da hükümdarın aldığı unvanların yanında Gazneli ve Sel­çuklu Devletleri ile olan iletişimlerinden söz edilmiştir. Diğer bir alt başlık Arslan Han Muhammed’e Kadar Maveraünnehr (488-495\1095-1102) (270-273) ismini taşımaktadır. Burada Karahanlı topraklarının Selçuklu Devleti tarafından ele geçirilmesi ve Maveraünnehr’in yönetimi hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiş. Öte yandan dönemin en önemli olaylarından birisi olan Ulema İhtilali hakkında da bilgiler aktarılmıştır. Arslan Han Muhammed b. Süleyman Dönemi (495\524-1102\1130) (266-280)’nde özellikle Müslüman olmayan unsurlara karşı verilen mücadelelere dikkat çekilmiştir. Maverün­nehr’in Selçuklu hâkimiyetine girdiği bu dönemde Karahanlı Devleti’nde bü­rok­ratların ve ulemanın birbirleri ile mücadele ettikleri, ayrıca Karluk ve Oğuz grubunun isyan ettikleri belirtilmiştir. Diğer bir alt başlık olan Kılıç Tamgaç Han Hasan b. Ali (524-526\ 1130-1132) (280-281) alt başlığında Karahanlı Devleti’nin Sultan Sencer’e tâbi bir devlet olarak var olduğu gerek tarihi kaynaklar gerekse de numismatik veriler aracılığıyla ortaya koyulmaktadır. Tamgaç Buğra Han İbrahim b. Süleyman (526-5301132-1135) (281-282)’nda Selçuklu Devleti’nin o dönemde Karahanlı Devleti üzerindeki etkileri vurgu­lanmaktadır. Ayrıca bu devirde hükümdarın tahta çıkışında Sultan Sencer’in etkisinin büyüklüğü vurgulanmıştır. Diğer bir alt başlık olan Tamgaç Buğra Han İbrahim b. Süleyman (526-530/1132-1135) (282-283) alt başlığında Sultan Sencer’in Karahanlı Devleti üzerindeki etkileri ortaya koyulmuştur. Alt başlık içerisinde aktarılan bilgiler ışığında Karahanlı Devleti’nin son dönemle­rinde yaşadığı sorunlar da belirtilmiştir.

Alt bölümün diğer bir alt başlığı olan Tamgaç Han Mahmud b. Hüseyin b. Hasan (552-553\1157-1158) (285-286)’nda Karahanlı Devleti’nin Karahıtay­lar ile olan durumları ve Karluk boyunun Karahıtaylar ile olan görüşmelerine dikkat çekilmiştir. Çağrı Han Ali b. Hasan Devri (553-556\ 1158-1160) (286-289) alt başlığında ise hükümdarın Karahıtaylar tarafından tahta çıkarıldığı ve devletin Karahıtaylar’a bağlı bir şekilde devam ettiği ortaya konmuştur. Diğer bir alt başlık olan Kılıç Tamgaç Han Mesud b. Hasan (556-562\ 1160-1167) (292)’nda ise başlığa adını veren hükümdarın unvanlarından ve Karluk boyunun beyi ile olan mücadeleleri anlatılmıştır. Ayrıca Karluklar ve Selçuklu­lar ile yapılan mücadelelerin neticesinde devletin içine düştüğü durum hakkında tafsilatlı bilgiler verilmiştir. Kılıç Tamgaç Han Muhammed b. Mesud (566-574 \ 1170-1179) (292) alt başlığında bu hükümdarın da aldığı unvan­lardan ve sikkeler ışığında yaşadığı yerden bahsedilmiştir. Alt bölümün on beşinci alt başlığı olan Kutluğ Bilge Han Abdu’l Halık b. Hüseyin Devri (574\ 1178-1179) (292-293)’nde sikkeler ışığında hükümdarın hayatı ve unvanları hakkında bilgiler verilmiştir. Kılıç Tamgaç Han İbrahim b. Hüseyin Devri (574-600\1178-1204) (293-295)’nde ise hükümdarların unvanları ve yönetiminde olan şehirler hakkında bilgiler verilmiştir. On yedinci alt başlık Kılıç Arslan Hakan Osman b. İbrahim Devri (599-608\1202-1212) (295-296) başlığını taşımaktadır. Bu alt başlıkta Karahanlı tahtına çıkan son hükümdarlardan olan sultan hakkında bilgiler verilmiştir. Hükümdarın tahta çıkışından sonra Karahıtaylar ve Harizmşahlar ile olan münasebetleri hakkında bilgiler veril­miştir. Burada Karahanlı Devleti’nin Karahıtay egemenliği altına girişi ve devletin siyasi otoritesinin yok oluşu da aktarılmıştır. Alt bölümün son alt başlığı olan Merkezi Maverünnehr Dışındaki Hanedan Mensupları (296-299)’nda ise Karahanlı Devleti’nin dağılmasından sonra hayatta kalan hane­dan mensuplarının dağılan devletten kalan parçalara hâkim oluşları ve yönettikleri bölgeler hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca Karahanlı coğrafya­sında Karahanlı Hanedanı’nın yayılma şekli ve yönettikleri alanların isimleri belirtilmiştir.

Eserin üçüncü ana bölümünün ikinci alt başlığı olan Selçuklular ile İlişkiler (299-319)’de Karahanlı Devleti’nin dağılmasından sonra boyların giriştikleri faaliyetler ve Karahanlı coğrafyasının Gazneli ve Selçuklu devletleri arasında paylaşılması ve bu aşamadaki mücadeleler aktarılmıştır. Ayrıca Selçuklu Dev­leti’nin Karahanlı Devleti coğrafyasında yürüttüğü siyasi faaliyetler sonucu bölgede fetret devrinin yaşandığı vurgulanmıştır. Öte yandan Karahanlı Dev­leti’ni oluşturan boylarla Selçuklu Devleti arasındaki yakınlaş­manın bölgede etkin bir güç olmak isteyen Gazneliler ile Selçukluları karşı karşıya getirmesi üzerinde durulmuştur.

Diğer alt başlıklar olan Karahıtaylar ile İlişkiler (319-325), Harizmşah ve Kara Hıtay Mücadelesi: Batı Türk Hakanlığı’nın Sonu (326-339) ve Al-i Burhan ile İlişkiler (339-345) başlıklarında ise Karahanlı Devleti’nin tamamen yıkılış süreci ve Karahıtaylar’a esir düşen son hükümdarların onlarla olan ilişkileri ele alınmıştır.

Eserin üçüncü ana bölümünün son başlığı olan Doğu Türk Hakanlığı (345- 360)’nda ikiye ayrılan Karahanlı Devleti’nin doğu kanadında yaşanan olaylar ve devletin ayakta kalma mücadelesi anlatılmıştır. Karahanlı Devleti’nin ayakta kalan bu kısmında Türk devlet adamlarının Karahanlı Devleti’ni ayakta tutma girişimleri ve verdikleri mücadeleler de zikredilmiştir. Eserin Sonuç (361-364) kısmında ise genel bir değerlendirme yapan yazar, Karahanlı Devleti’nin tarihçesini kısaca ele almış ve Karahanlı Devleti’nin günümüze etkileri üzerine düşüncelerini aktarmıştır. Eser istifade edilen çalışmaların be­lirtildiği Kaynakça (365-394), çalışma ilgili pek çok spesifik materyalin belirtildiği Ekler (481) ve kullanımı oldukça kolaylaştıran Dizin (482-504) kı­sım­larıyla son bulunmaktadır. Esere ek olarak bir de Harita eklenmiştir ve bu harita eserden bağımsızdır.

Karahanlı tarihi üzerine yapılacak olan çalışmalarda görülmesi ve mutlaka incelenmesi gereken bu eser Türk Tarihi’nin en mühim dönüm noktalarından kabul edilen Karahanlı Devleti Tarihi için yazılmış en kapsamlı yayınlardan birisidir. Eser Karahanlı Devleti’nin bulunduğu coğrafyayı, sahip olduğu siyasi algıyı, diğer devletlerle etkileşimini ve döneminin özelliklerini ayrıntıları ile aktarması açısından da mühim bir eserdir. Türk Hakanlığı’nın siyasi ve sosyo-kültürel yapısı yanında teşkilat tarihini de çalışmak isteyen araştırmacıların görmesi gereken eser, Karahanlı Tarihi üzerine yapılan nadir çalışmalardan­dır.