Odysseus’un Dünyası

M. FINLEY, Odysseus’un Dünyası. İstanbul 2014. Alfa Tarih Yayınları, 243 sayfa. Çev. G. E. Durna. ISBN: 9786051069074

Odysseus’un Dünyası, değerlendirilen konunun yalnızca arkeoloji yoluyla anlaşılabileceği yanılgı­sına kapılmadan sade bir üslup ve ölçülü yaklaşımıyla M. I. Finley’in Homeros okurlarına sunduğu önem­li bir eserdir. Öykü anlatma sanatında, kurgu, düzen, orantı, vurgu ve duygu önemlidir; zira M. I. Finley’in de her fırsatta altını çizdiği gibi halk ozanlığı ustalık ister, tıpkı Homeros gibi. Odys­seus’un Dünyası Üzerine (9-12) başlığı altında, Mark V. Doren tarafından yapılan değerlendirme eserin giriş kısmını oluşturmaktadır.

Odysseus’un Dünyası adlı eseri ile yıllardır tartışma konusu olmaya devam eden “Homeros’un des­tanları Miken dünyasını mı yansıtıyor, yoksa hayal gücünden mi ibaret?”, “Aktarmış olduğu dö­nem kendi yaşadığı dönem koşullarının bir yansıması mı?” ve “Troia’da yapılan kazılar ile bu sorulardan hangisi veya hangileri çözüme kavuştu?” gibi sorulara yanıt arayan yazar 1954 yılında kitabının ilk baskısını yayımlamıştır. On iki yıl sonra elde edilen tarihi, filolojik ve arkeolojik yeni veriler ışığında konuyu tekrar ele alarak içerikten ziyade bazı bölümleri düzenlemeye başlamış, 1975 yılındaki ikinci baskısıyla da eser son halini almıştır. Eserin Türkçe’ye çevirisi ise Öğr. Gör. Dr. Gül E. Durna tarafından yapılmıştır.

Elde edilen yeni bulgular, teknik noktalar ve araştırma prensiplerinden bahsedilen Önsöz (13-16) kısmından sonra eser, Odysseus’un dünyasını farklı açılardan değerlendiren beş bölüme ayrıl­mak­tadır. Homeros ve Yunanlar (17-30) olarak adlandırılan birinci bölümde, Homeros’un Hel­len dünyasında ve Avrupa kültüründeki yerine ve diğer antik yazarlar için değerine deği­nilmektedir. Platon’un “Homeros’un eserleri takip edilerek tüm hayatın belirli bir düzene oturtu­labileceği” söy­lemine göndermede bulunan yazar, Homeros’u sadece ozan olarak değil, aynı za­manda Hellen milliyetçiliğinin sembolü, erken Hellen tarihi üzerine güvenilir bir kaynak ve Hellen pan­theon’unun oluşumunda önemli bir figür olarak da görür. Bu bölümde yazarın vurguladığı en önem­li husus, Avrupa tarihinin Hellenler ile başladığı doğruysa; Hellen tarihinin de Odysseus’un dün­yasıyla başladığının bir o kadar doğru olduğu ifadesidir.

Kitabın ikinci bölümünü oluşturan Halk Ozanları ve Kahramanlar (31-62) başlığı altında; Ho­me­ros’un eserlerinde kullandığı anlatım biçimi, eleştirmenler tarafından diğer ozanlarla karşılaş­tırıl­ması ve yazar tarafından bu eserlerin nasıl, nerede ve ne için okunduğu gibi farklı konulara deği­nil­mektedir. Ayrıca Homeros destanlarında yer alan kahramanların amacı onur ve erdemden iba­retken yazar, bir tarihçi olarak, bu şiirlerde sosyal ve tarihi gerçeklerle ilgili bir şey olup olma­dı­ğını ve Odysseus’un dünyasının ne kadarının ozanın zihninde oluştuğu, ne kadarının ise dışarı­dan elde edildiğini sorgulamaktadır.

Servet ve Emek (63-92) başlığı altında değerlendirilen üçüncü bölümde yaşamın, otoriter tarz­da yöne­timi sağlanan oikos etrafında döndüğü aktarılmaktadır. Bu bağlamda, oikos’un sadece bir ev ya da aileden ibaret olmayıp, aynı çatı altında yaşayan tüm bireyler ve mal varlığını kapsadığı vur­gu­lan­maktadır. Buna ek olarak, bu dünyadaki yaşamın bağlı olduğu kıstaslar; erkek-kadın, alt tabaka-üst tabaka ve tanrılar özelinde ayrıntılı bir şekilde aktarılmaktadır.

Dördüncü bölüm olan Ev Halkı, Akraba ve Toplum (93-136) başlığı altında toplum yapısından ve bu yapı içerisinde akrabalık bağının öneminden bahsedilmektedir. Yazarın analizleri sonucu ola­rak, bireyin işini ve servetini belirleyen unsurun yetenek, istek ve girişimleri ile değil; dâhil ol­du­ğu sosyal gruba göre belirlendiği; hayatın değerinin birbirini bütünleyen üç sosyal birimle (oikos, sülale ve sınıf) tanımlandığı ve sosyal, siyasal-dini uygulamalara dair tüm sorunların da bu üçgen çer­çevesinde çözüldüğü aktarılmaktadır. Ayrıca, akrabalık bağından başka konuk-dostluğu diye bir kavramın varlığından da bahsedilmektedir ki, bu kavramın dönem koşullarını kavramak için ol­dukça önemli olduğu vurgulanmaktadır.

Eserin beşinci ve son bölümü Ahlak ve Değerler (137-181) başlığı altında, ahlak sahibi olma hakkı bulunan soylular sınıfı ve bu üst sınıfın kendi içerisindeki sorunları çözme şekilleri açıklan­makta­dır. Ahlak ve erdemden bahsedilirken aristokrat sınıfın yanında tanrılar da ele alınmakta, bu kap­samda Homeros’un tanrıları insan gibi betimlese de ölümlü-ölümsüz arasındaki çizgiyi hiç kay­betmemiş olduğuna vurgu yapılmaktadır. Bu çizginin izleri Odysseus’un soylu sınıfa ve halka davranışındaki farklılıkta görülmektedir.

Bu bölümle kitabın temel kurgusu tamamlanmış olmakla birlikte sonradan esere bazı ekleme­ler yapılmıştır. Odysseus’un Dünyası birçok anlaşmazlığı da ortaya çıkartmıştır. Bu nedenle, M. I. Finley yirmi yıl sonra kitabının bulunduğu yeri sorgulamak gibi bir ihtiyaç hissetmiş ve eserine Odysseus’un Dünyasına Yeni Bir Yolculuk (183-206) adı altında bir ekleme yapmıştır. Burada Ho­meros şiirlerini dil, üslup, üretilmiş nesneler, anlatım, kurumlar ve değerler gibi birçok katego­ride, bir tarihçi gözüyle özenle ele almaktadır. Geçen süreçte yapılan olumsuz saptamalardan sonra Odysseus’un dünyasını Karanlık Çağ’ın başlarına tarihlemesinin dayanakları olup olmadı­ğını ise dört bölümde açıklamaktadır. Kitabın ilk basımına yönelik eleştirilere cevap olarak da değerlendirilebilecek olan bu bölümde armağanlar, konut mimarisi, ticaretteki Fenike tekeli ve ölü­lerin yakılması âdeti gibi arkeolojik veriler kullanarak açıklama yapılmaktadır. Diğer ekte ise M. I. Finley, Bir Yüzyıl Sonra Schliemann’ın Troia’sı (207-229) başlığı altında, Schliemann’ın ve ardıllarının Troia’da yaptığı kazı çalışmaları, elde ettikleri somut veriler ve bu verilerin yorumlan­ması, Schliemann’ın gözünde Homeros şiirlerinin değeri gibi konuları en ince detayına kadar analiz ederek olumlu ve olumsuz eleştirilerini aktarmaktadır.

Kitabın sonunda Kaynakçaya Dair (231-238) başlığı altında, kitapta ele alınan konuları ve farklı yorumları daha geniş kapsamlı olarak okuyuculara aktarmak amaçlanmaktadır. Burada Ho­meros ve Sözlü Şiir Sanatı; Homeros, Troia Savaşı ve Arkeoloji; Kurumlar ile Ahlak ve Değerler ol­mak üzere kullanılan kaynaklar dört başlık altında sınıflandırılarak verilmektedir. Sonsöz (239) baş­lığı altında kullanılan kaynaklardan kısaca bahsedilmekte ve hazırlanan Dizin (241-243) bölü­mü ile eser sona ermektedir.

Son derece özenli bir çalışmanın ürünü olan bu eser 1975 yılındaki ikinci baskısıyla son halini almıştır. İlk basımı üzerinden 60 yıllık bir süre geçmesine rağmen halen başucu kitabı olarak ka­bul edilmekte olan bu çalışma önemini korumaktadır. Diğer yandan, M. I. Finley’in tarihi, ar­keolojik ve filolojik bulguları değerlendirerek öne sürdüğü tezler halen geçerliliğini korumaktadır. Klasik olarak tanımlayabileceğimiz eser, kap­samlı değerlendirme bölümleriyle uzmanlar için vaz­ge­çilmez bir kaynaktır. Sonuç olarak, açıklayıcı-bilgilendirici notlar ile ve sade bir dil kullanılarak kaleme alınmış bu çalışma, döneme ilgi duyan meraklılara hitap eden temel bir başvuru kaynağı olarak kendine yer edinmektedir.