D. AYALON, Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III. Ankara 2015. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 153 sayfa. Çev. A. M. Ağır. ISBN: 9789751630117

Memlûkler 1250-1517 yılları arasında Mısır ve Suriye’de hüküm sürmüş olan en büyük Müs­lüman-Türk devletlerinden birisidir. Ortaçağ’ın önemli devlet­leri arasında yer alan ve ken­disi­n­den yüzyıllarca bahsettiren bir devlet olma özelliği taşıyan Memlûklerin tarihi ise, oldukça il­­gi çekicidir. Memlûkleri bu denli eşsiz ve farklı kılan, hiç şüphesiz ki idari yapılarının siste­matik bir şekilde işleyişiydi. Bu da devletin teşkilatlanmasında önemli rol oynamıştır. İki bu­çuk asır Mısır ve Suriye coğrafyasında hüküm süren Memlûkler, devlet teşkilatı bakımından Selçuklulardan, Eyyûbilerden ve Fatımîlerden etkilenmişlerdir. Böylece kendilerinden önceki devletlerden almış oldukları uygulamaları sis­tematik bir şekilde geliştirerek kendisinden söz ettirecek bir idari yapı mey­dana getirmişlerdir. Bilindiği üzere Memlûk askerî sistemi temelde kö­leliğe dayanmaktaydı. Ordu ve idari alanda geliştirilen uygulamalar sayesinde Mı­sır’da önem­­li bir yer elde etmiş olan Memlûkler, kölelikten hükümdarlığa yükselmişlerdir. Bu eser David Ayalon’un (Bulletin of the School of Oriental and African Studies)’de yayınlamış olan 90 sayfalık makalelerinin derlenme­siyle oluşturulan bir yapıttır. Abdullah Mesut Ağır tara­fın­dan dilimize çevrilen eserin orijinal adı ise; “Studies on the Structure of the Mamlûk Army” baş­lığını taşımaktadır.

Eser; İçindekiler (IX-XII), Kısaltmalar (XIII), Çevirmenin Ön Sözü (XV-XVII),  David Ayalon’un Hayatı ve Eserleri (XIX-XXII) ve Esere Dair (XXIV-XXV) kısım­larıyla başlayıp üç ana bölümün ardından gelen Kaynakça (143) ve Dizin (147) kısımlarıyla sona ermektedir.

Yazar, Çevirmenin Ön Sözü (XV-XVII) kısmında bu konudaki literatür hak­kında bilgi verdik­ten sonra çalışmanın önemini vurgulamış, akabinde çeviri­nin meydana gelmesinde kat­kısı olanlara teşekkürlerini sunmuştur. Sonraki kısımda ise yazar tarafından Memlûk Dev­le­ti’nin askeri tarihi sahasında ayrı­calıklı bir yere sahip olan David Ayalon’un hayatı ve eserleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Kitabın giriş olarak nitelendirebileceğimiz Esere Dair (XXIV-XXV) kısmında yazar tarafından; Memlûk Devleti’nin menşei hakkında önemli bilgi­ler verilmekle beraber Memlûk dönemine ait önemli kaynaklara da de­ğinilmiştir.

Kitabın ilk ana bölümü olan; Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştır­malar I (3-42) adlı bölümün ilk alt başlığı olan Mısır’da Mevzilenen Memlûk Ordusu (3-5)’nda, yazar çağdaş kaynaklar da Memlûk ordusunun hangi bi­rimlerden oluştuğuna dair açıklamalara yer vermiş, kay­nakların tamamının doğru bilgi vermediğini ve bunun üzerine araştırmış olduğu tezlerini or­ta­ya sunmuştur. Çalışmanın ilk alt başlığı da kendi içinde alt kısımlara ayrılmakta­dır. Bun­ların ilki olan Sultan Memlûkleri (6-23)’de kendi altında ayrıca alt baş­lıklara ayrılmaktadır. Bunlar İktidarda Olan Sultanın Memlûkları (müşterevât, eclâb, cülbân) (8-18), Hâssakiyye (Muhafız, Maiyet, Askerlik Eğitimi Alan Genç) (19-23) ve Müstahdemûn (23-25) başlıklarıdır. Yazar burada Sultan Memlûklerinin, Memlûk ordusunun bel kemiğini oluşturduğunu söylemekte­dir. Bunların ordunun en önemli unsuru olmasının yanı sıra ayrıca sultana en yakın olan birlikler olmasından bahseder. Birinci bölümün ikinci alt başlığı olan Geçmiş Sultanların Memlûkleri (25-29)’nde yazar eski sultan Memlûkla­rına “memalikû’s-selatini’l-mukkaddi­me”, “karânîsa” veya “karânîs” denildi­ğini zikretmektedir. Ayrıca bunların sadece bir unvan ta­şı­madığını ayrıca efendilerin isimlerini de taşıdığını ifade etmektedir. Alt başlığın tek alt bö­lümü olan Seyfiyye (29-32)’de ise yazar bunların El-Memmalikü’s Sultaniyye Es-Seyfiyye şek­linde adlandırılmasını vurgular. Birinci ana bölümün son alt başlığı olan Sultan Memlûk-larının ve Diğer Birimlerin Mevcutları (32-42)’nda ise devlet dâhilinde hizmet veren Mem­lûk­ler hakkında genel bilgiler verilmiş­tir.

Kitabın ikinci ana bölümü Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar II (45-88) başlığını taşımaktadır. Bu ana bölüm kendi içinde Halka Askerleri (45-50) Halka’nın Gerile­meye Başlanması (50-57), Evlâdü’n-Nâs (57-60), Sul­tanların Oğulları (60-61), Ecnâdû’l-Mieteyn (62), Emîrlerin Memlûkları (62-66,) Emirlerin Memlûklarının Mevcudu (66), Bahri­ler Dönemi (66-68), Çerkez­ler Dönemi (68-69), Tavâşiyye (70-73), Emirler ve Bunların Rüt­be­leri (74-80), Memlûkların İlk Dönemlerinde Emirlerin Rütbeleriyle ilgili olan Terimler (81-85) ve Emirlerin Terfisi (86-88) gibi alt başlıklardan oluşmaktadır. Bölüm içe­risinde ele alı­nan konularda genel itibariyle halka askerlerinin özelliklerine, görevlerine, kroniklerde bunla­rın ele alınış şekillerine değinilmiş ve bunların almış oldukları unvanlar zikredilmiştir. Öte yan­dan Hicri VII-VIII. yüzyıllardan sonra halka askerlerinin gerilemesine sebebiyet veren sos­yal, ekonomik ve coğrafi nedenler üzerine durulmakla beraber, Memlûk dönemi emirle­rinin almış olduğu en yüksek ve en düşük rütbelere kadar detaylı bir şekilde du­rumları ortaya kon­muştur. Ayrıca dönemin belli başlı olayları da ayrıntılarıyla birlikte zikredilmiştir.

Kitabın üçüncü ana bölümü Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırma­lar III (91-111)’dır. Bu ana bölüm de ilk iki ana bölüm gibi kendi içinde alt başlıklardan meydana gel­mektedir. İlk alt başlık olan Orduya Bağlı Olan Bü­rokratlar (91)’da yazar Memlûk ordusunu ve orduya bağlı bürokratları üç ka­tegoriye ayırır. Bunlar; kılıç erbabı, siviller ve son olarak kalem erbabıdır. Bu alt başlıkların ilki de kendi içerisinde, Erbâbü’s-Suyuf (Kılıç Erbabı)(91-105), Nâibü’s-Saltana (Mısır’da ki Sultanın Yardımcısı ya da Nâibi) (91-93), Ata­bekü’l-Asa­kir (Başkomutan) (93-94), Emiru-Meclis (Meclis Emiri) (95), Emiru-Silah (Silah Emiri) (95), Emiru-Meclis (Meclis Emiri) (95), Emiru Silah (Silah Emiri) (95), Hâcibü’l Hüccâb (Teşri­fatçı) (95), Re’sü’n-Nevbeti’n-Nüvvâb (Memlûk Birliklerinin Reisi) (96-97), Vezir (97-98), Üstâddâr (Büyük Vekilharç) (98), Hâzindâr el-Kebîr (Büyük Hâzinedâr) (98-99), Devâdâr el-Kebir (Büyük Devitçi) (99), Emiru Ahûr (100), Emiru Candâr (101) ,Nakîbü’l-Ceyş (102-103), Nakîbü’l-Memâlik (103-104), Mukaddemü’l-Memâlikü’s-Sultaniyye (104), Kâtibü’l-Memâ­lîkü’s-Sultaniyye (Sultan Memlûklarının Yazıcısı) (104) ve Me­likü’l-Ümerâ (Emirlerin Meli­ki) (104) gibi alt kısımlara ayrılmaktadır. Yazar bu bölümde bunların anlamlarına ve gö­rev­lerine değinmiştir. İkinci alt başlık olan Erbâbü’l-Kalem (Kalem Erbâbı)’de kendi içeri­sinde; Nâzırü’l-Ceyş (Ordu Müfettişi) (105), Nâzırü’l Hazâ’ini’s-Silah (Silah Depolarının Denet­meni) (105), Nâzırü’l Hazâ’ini’s-Silah (Silah Depolarının Denetmeni) (105) ve Nazı­rü’l-Istablâti’s-Sultaniyye (Devlet Atlarının Denetmeni) (106) olmak üzere dört alt başlığa ay­rıl­mıştır. Ana bölümün üçüncü alt başlığı ise; El-Mütaam­mimûn (Dinî Makamlar) başlığı al­tın­daki Kadı’l-‘Asker (Ordu Yargıcı) (106-107), ve Makamlardaki Gelişim Süreçleri (107-111) adlı başlıklardan oluş­maktadır. Burada Memlûk ordusuna bağlı olan bürokratlar, Mem­lûklerdeki en yüksek rütbeli emirler ve bu emirlerin ordu ve ümera üzerindeki görev ve yetki­leri ayrıntılı olarak ortaya konmuştur. Ayrıca yazar; devlet dâhilindeki mevcut makamlarda, çe­şit­li olaylar neticesinde Memlûkler döneminde önemli değişikliklere gidilmesinden bahset­miştir.

Kitabın dördüncü ve son ana bölümü kendi içinde Ek A (115-118) ve Ek B (119-142) şek­linde iki ana başlığa ayrılmıştır. Ek A’nın alt başlıkları olan El-Makrîzi’ye Göre Er-Rev­kü’n-Nasırî Esnasında Ordu Mevcudu (H. 715) (115-116), Ez-Zâhiri’ye Göre Memlûk Sultan­lığı Döneminde Ordu Mevcudu (117-118) kısımlarında ise yazar Memlûk kaynaklarında ordu sayısı hakkında veri­len rakamları tespit etmekte ve değerlendirmektedir. Ek B kısmının ilk alt baş­lığı olan Karânîs Kimler idi (119-136)’de yazar A. N. Poliak’ın “karânîs” hakkındaki görüş­lerine ve bu Avrupalı yazarın metinlerine değinmiş ilerleyen sayfalarda ise, kendi tezle­rini ortaya atarak Poliak’ın Karânîsler hakkındaki görüşlerini çürütmeye çalışmıştır. Burada ya­zar karânîsleri, “Sultan Memlûkları” olarak değerlendirmiştir. Öte yandan yabancı kaynak­ların ak­sine önemsiz olarak görülen karânîslerin aslında Memlûk döneminde önemli bir mevki sahip olduğunu anlatmaya çalışmıştır. Bölümün diğer alt başlıkları olan, Savaşta Karânîs ve Müş­terevât (136-137) ve Karânîs ve Müşterevât’ın Ücretleri (137-139) ise başlıklarda geçen komular ele alınmıştır. Kitabın bu kısmının son ana başlığında ise Memlûklerde İktâların Da­ğı­tımı (140-142) ko­nusu ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Yazar burada en-Nasır Muham­med döneminde ordu sayısı, bu ordularda yer alan, Bedevi, Türk ve Kürtlerden oluşan Mem­lûk orduları ve bunların mevcutlarına değinmiştir. Son bölümde ise yazar; Karânîsler’e karşı uy­gu­lanan adaletsiz muamelelerden bahsetmiş­tir. Bu muamelenin, maaş ödemelerinde de be­lir­gin bir şekilde ortaya çıktı­ğını ayrıca vurgulamıştır. Yazar son olarak Memlûk Devleti’nde ka­ra­nislerin şerefli bir konuma sahip olduğunu gösteren iddiaları kendi görüşleri ışığında red­dederek eserini sonlandırmıştır.

Kitapta Memlûk Devletinin temel unsurunu oluşturan ordu ve idarecilerin devlet ve üme­raya karşı görev ve yükümlülükleri anlatılmakla birlikte, Memlûk dönemine ait ana ve ya­ban­cı kaynaklardan hareketle yaşanılan olay­lar ayrıntılı olarak okuyucuların dikkatine sunul­muştur. Ayrıca ana kaynaklar mukayeseli olarak değerlendirilmekte, Memlûk dönemi idareci­leri hakkında genel bilgiler farklı bakış açıları ile birlikte ortaya konulmuştur. Eserden anla­şıl­dığı gibi Memluklerin coğrafi açıdan geniş sınırlara ulaşmasının en önemli etkeni iyi bir aske­ri ve idari teşkilata sahip olmalarıydı. Böyle güçlü bir devleti ayakta tutan en önemli etken de devletin güçlü bir ordu ve idari teşkilatlan­malarının bulunmasıydı. Memlûklerde yöneten sını­fın idarecilerinin her biri­nin farklı görevleri üstlenmesi sonuç itibariyle devletin işleyişini en iyi sevi­yeye ulaştırmıştır. Köklü bir devlet olma özelliği taşıyan Memlûkler, kendi se­lefleri olan Abbasî ve Eyyubilerden almış oldukları bu idari sistemleri düzenli bir şekilde geliştirerek ken­di bünyelerine uyarlamışlardır. Bilimsellikten uzak­laşmadan yalın ve sade bir dille yazıl­maya çalışılan bu eser hem Memlûk araş­tırmacılarının hem de bu alana meraklı olan tüm oku­yu­cu­ların dikkatini çe­kebilecek bir eser olma özelliğini taşımaktadır. Böylesine kıymetli bir ese­ri Türkçe literatüre kazandırma lütfunu gösteren ayrıca hocamıza teşekkürü borç bilir ve bu çabasının devamını dileriz.

 

D. AYALON, Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III. Ankara 2015. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 153 sayfa. Çev. A. M. Ağır. ISBN: 9789751630117

Memlûkler 1250-1517 yılları arasında Mısır ve Suriye’de hüküm sürmüş olan en büyük Müs­lüman-Türk devletlerinden birisidir. Ortaçağ’ın önemli devlet­leri arasında yer alan ve ken­disi­n­den yüzyıllarca bahsettiren bir devlet olma özelliği taşıyan Memlûklerin tarihi ise, oldukça il­­gi çekicidir. Memlûkleri bu denli eşsiz ve farklı kılan, hiç şüphesiz ki idari yapılarının siste­matik bir şekilde işleyişiydi. Bu da devletin teşkilatlanmasında önemli rol oynamıştır. İki bu­çuk asır Mısır ve Suriye coğrafyasında hüküm süren Memlûkler, devlet teşkilatı bakımından Selçuklulardan, Eyyûbilerden ve Fatımîlerden etkilenmişlerdir. Böylece kendilerinden önceki devletlerden almış oldukları uygulamaları sis­tematik bir şekilde geliştirerek kendisinden söz ettirecek bir idari yapı mey­dana getirmişlerdir. Bilindiği üzere Memlûk askerî sistemi temelde kö­leliğe dayanmaktaydı. Ordu ve idari alanda geliştirilen uygulamalar sayesinde Mı­sır’da önem­­li bir yer elde etmiş olan Memlûkler, kölelikten hükümdarlığa yükselmişlerdir. Bu eser David Ayalon’un (Bulletin of the School of Oriental and African Studies)’de yayınlamış olan 90 sayfalık makalelerinin derlenme­siyle oluşturulan bir yapıttır. Abdullah Mesut Ağır tara­fın­dan dilimize çevrilen eserin orijinal adı ise; “Studies on the Structure of the Mamlûk Army” baş­lığını taşımaktadır.

Eser; İçindekiler (IX-XII), Kısaltmalar (XIII), Çevirmenin Ön Sözü (XV-XVII),  David Ayalon’un Hayatı ve Eserleri (XIX-XXII) ve Esere Dair (XXIV-XXV) kısım­larıyla başlayıp üç ana bölümün ardından gelen Kaynakça (143) ve Dizin (147) kısımlarıyla sona ermektedir.

Yazar, Çevirmenin Ön Sözü (XV-XVII) kısmında bu konudaki literatür hak­kında bilgi verdik­ten sonra çalışmanın önemini vurgulamış, akabinde çeviri­nin meydana gelmesinde kat­kısı olanlara teşekkürlerini sunmuştur. Sonraki kısımda ise yazar tarafından Memlûk Dev­le­ti’nin askeri tarihi sahasında ayrı­calıklı bir yere sahip olan David Ayalon’un hayatı ve eserleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Kitabın giriş olarak nitelendirebileceğimiz Esere Dair (XXIV-XXV) kısmında yazar tarafından; Memlûk Devleti’nin menşei hakkında önemli bilgi­ler verilmekle beraber Memlûk dönemine ait önemli kaynaklara da de­ğinilmiştir.

Kitabın ilk ana bölümü olan; Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştır­malar I (3-42) adlı bölümün ilk alt başlığı olan Mısır’da Mevzilenen Memlûk Ordusu (3-5)’nda, yazar çağdaş kaynaklar da Memlûk ordusunun hangi bi­rimlerden oluştuğuna dair açıklamalara yer vermiş, kay­nakların tamamının doğru bilgi vermediğini ve bunun üzerine araştırmış olduğu tezlerini or­ta­ya sunmuştur. Çalışmanın ilk alt başlığı da kendi içinde alt kısımlara ayrılmakta­dır. Bun­ların ilki olan Sultan Memlûkleri (6-23)’de kendi altında ayrıca alt baş­lıklara ayrılmaktadır. Bunlar İktidarda Olan Sultanın Memlûkları (müşterevât, eclâb, cülbân) (8-18), Hâssakiyye (Muhafız, Maiyet, Askerlik Eğitimi Alan Genç) (19-23) ve Müstahdemûn (23-25) başlıklarıdır. Yazar burada Sultan Memlûklerinin, Memlûk ordusunun bel kemiğini oluşturduğunu söylemekte­dir. Bunların ordunun en önemli unsuru olmasının yanı sıra ayrıca sultana en yakın olan birlikler olmasından bahseder. Birinci bölümün ikinci alt başlığı olan Geçmiş Sultanların Memlûkleri (25-29)’nde yazar eski sultan Memlûkla­rına “memalikû’s-selatini’l-mukkaddi­me”, “karânîsa” veya “karânîs” denildi­ğini zikretmektedir. Ayrıca bunların sadece bir unvan ta­şı­madığını ayrıca efendilerin isimlerini de taşıdığını ifade etmektedir. Alt başlığın tek alt bö­lümü olan Seyfiyye (29-32)’de ise yazar bunların El-Memmalikü’s Sultaniyye Es-Seyfiyye şek­linde adlandırılmasını vurgular. Birinci ana bölümün son alt başlığı olan Sultan Memlûk-larının ve Diğer Birimlerin Mevcutları (32-42)’nda ise devlet dâhilinde hizmet veren Mem­lûk­ler hakkında genel bilgiler verilmiş­tir.

Kitabın ikinci ana bölümü Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar II (45-88) başlığını taşımaktadır. Bu ana bölüm kendi içinde Halka Askerleri (45-50) Halka’nın Gerile­meye Başlanması (50-57), Evlâdü’n-Nâs (57-60), Sul­tanların Oğulları (60-61), Ecnâdû’l-Mieteyn (62), Emîrlerin Memlûkları (62-66,) Emirlerin Memlûklarının Mevcudu (66), Bahri­ler Dönemi (66-68), Çerkez­ler Dönemi (68-69), Tavâşiyye (70-73), Emirler ve Bunların Rüt­be­leri (74-80), Memlûkların İlk Dönemlerinde Emirlerin Rütbeleriyle ilgili olan Terimler (81-85) ve Emirlerin Terfisi (86-88) gibi alt başlıklardan oluşmaktadır. Bölüm içe­risinde ele alı­nan konularda genel itibariyle halka askerlerinin özelliklerine, görevlerine, kroniklerde bunla­rın ele alınış şekillerine değinilmiş ve bunların almış oldukları unvanlar zikredilmiştir. Öte yan­dan Hicri VII-VIII. yüzyıllardan sonra halka askerlerinin gerilemesine sebebiyet veren sos­yal, ekonomik ve coğrafi nedenler üzerine durulmakla beraber, Memlûk dönemi emirle­rinin almış olduğu en yüksek ve en düşük rütbelere kadar detaylı bir şekilde du­rumları ortaya kon­muştur. Ayrıca dönemin belli başlı olayları da ayrıntılarıyla birlikte zikredilmiştir.

Kitabın üçüncü ana bölümü Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırma­lar III (91-111)’dır. Bu ana bölüm de ilk iki ana bölüm gibi kendi içinde alt başlıklardan meydana gel­mektedir. İlk alt başlık olan Orduya Bağlı Olan Bü­rokratlar (91)’da yazar Memlûk ordusunu ve orduya bağlı bürokratları üç ka­tegoriye ayırır. Bunlar; kılıç erbabı, siviller ve son olarak kalem erbabıdır. Bu alt başlıkların ilki de kendi içerisinde, Erbâbü’s-Suyuf (Kılıç Erbabı)(91-105), Nâibü’s-Saltana (Mısır’da ki Sultanın Yardımcısı ya da Nâibi) (91-93), Ata­bekü’l-Asa­kir (Başkomutan) (93-94), Emiru-Meclis (Meclis Emiri) (95), Emiru-Silah (Silah Emiri) (95), Emiru-Meclis (Meclis Emiri) (95), Emiru Silah (Silah Emiri) (95), Hâcibü’l Hüccâb (Teşri­fatçı) (95), Re’sü’n-Nevbeti’n-Nüvvâb (Memlûk Birliklerinin Reisi) (96-97), Vezir (97-98), Üstâddâr (Büyük Vekilharç) (98), Hâzindâr el-Kebîr (Büyük Hâzinedâr) (98-99), Devâdâr el-Kebir (Büyük Devitçi) (99), Emiru Ahûr (100), Emiru Candâr (101) ,Nakîbü’l-Ceyş (102-103), Nakîbü’l-Memâlik (103-104), Mukaddemü’l-Memâlikü’s-Sultaniyye (104), Kâtibü’l-Memâ­lîkü’s-Sultaniyye (Sultan Memlûklarının Yazıcısı) (104) ve Me­likü’l-Ümerâ (Emirlerin Meli­ki) (104) gibi alt kısımlara ayrılmaktadır. Yazar bu bölümde bunların anlamlarına ve gö­rev­lerine değinmiştir. İkinci alt başlık olan Erbâbü’l-Kalem (Kalem Erbâbı)’de kendi içeri­sinde; Nâzırü’l-Ceyş (Ordu Müfettişi) (105), Nâzırü’l Hazâ’ini’s-Silah (Silah Depolarının Denet­meni) (105), Nâzırü’l Hazâ’ini’s-Silah (Silah Depolarının Denetmeni) (105) ve Nazı­rü’l-Istablâti’s-Sultaniyye (Devlet Atlarının Denetmeni) (106) olmak üzere dört alt başlığa ay­rıl­mıştır. Ana bölümün üçüncü alt başlığı ise; El-Mütaam­mimûn (Dinî Makamlar) başlığı al­tın­daki Kadı’l-‘Asker (Ordu Yargıcı) (106-107), ve Makamlardaki Gelişim Süreçleri (107-111) adlı başlıklardan oluş­maktadır. Burada Memlûk ordusuna bağlı olan bürokratlar, Mem­lûklerdeki en yüksek rütbeli emirler ve bu emirlerin ordu ve ümera üzerindeki görev ve yetki­leri ayrıntılı olarak ortaya konmuştur. Ayrıca yazar; devlet dâhilindeki mevcut makamlarda, çe­şit­li olaylar neticesinde Memlûkler döneminde önemli değişikliklere gidilmesinden bahset­miştir.

Kitabın dördüncü ve son ana bölümü kendi içinde Ek A (115-118) ve Ek B (119-142) şek­linde iki ana başlığa ayrılmıştır. Ek A’nın alt başlıkları olan El-Makrîzi’ye Göre Er-Rev­kü’n-Nasırî Esnasında Ordu Mevcudu (H. 715) (115-116), Ez-Zâhiri’ye Göre Memlûk Sultan­lığı Döneminde Ordu Mevcudu (117-118) kısımlarında ise yazar Memlûk kaynaklarında ordu sayısı hakkında veri­len rakamları tespit etmekte ve değerlendirmektedir. Ek B kısmının ilk alt baş­lığı olan Karânîs Kimler idi (119-136)’de yazar A. N. Poliak’ın “karânîs” hakkındaki görüş­lerine ve bu Avrupalı yazarın metinlerine değinmiş ilerleyen sayfalarda ise, kendi tezle­rini ortaya atarak Poliak’ın Karânîsler hakkındaki görüşlerini çürütmeye çalışmıştır. Burada ya­zar karânîsleri, “Sultan Memlûkları” olarak değerlendirmiştir. Öte yandan yabancı kaynak­ların ak­sine önemsiz olarak görülen karânîslerin aslında Memlûk döneminde önemli bir mevki sahip olduğunu anlatmaya çalışmıştır. Bölümün diğer alt başlıkları olan, Savaşta Karânîs ve Müş­terevât (136-137) ve Karânîs ve Müşterevât’ın Ücretleri (137-139) ise başlıklarda geçen komular ele alınmıştır. Kitabın bu kısmının son ana başlığında ise Memlûklerde İktâların Da­ğı­tımı (140-142) ko­nusu ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Yazar burada en-Nasır Muham­med döneminde ordu sayısı, bu ordularda yer alan, Bedevi, Türk ve Kürtlerden oluşan Mem­lûk orduları ve bunların mevcutlarına değinmiştir. Son bölümde ise yazar; Karânîsler’e karşı uy­gu­lanan adaletsiz muamelelerden bahsetmiş­tir. Bu muamelenin, maaş ödemelerinde de be­lir­gin bir şekilde ortaya çıktı­ğını ayrıca vurgulamıştır. Yazar son olarak Memlûk Devleti’nde ka­ra­nislerin şerefli bir konuma sahip olduğunu gösteren iddiaları kendi görüşleri ışığında red­dederek eserini sonlandırmıştır.

Kitapta Memlûk Devletinin temel unsurunu oluşturan ordu ve idarecilerin devlet ve üme­raya karşı görev ve yükümlülükleri anlatılmakla birlikte, Memlûk dönemine ait ana ve ya­ban­cı kaynaklardan hareketle yaşanılan olay­lar ayrıntılı olarak okuyucuların dikkatine sunul­muştur. Ayrıca ana kaynaklar mukayeseli olarak değerlendirilmekte, Memlûk dönemi idareci­leri hakkında genel bilgiler farklı bakış açıları ile birlikte ortaya konulmuştur. Eserden anla­şıl­dığı gibi Memluklerin coğrafi açıdan geniş sınırlara ulaşmasının en önemli etkeni iyi bir aske­ri ve idari teşkilata sahip olmalarıydı. Böyle güçlü bir devleti ayakta tutan en önemli etken de devletin güçlü bir ordu ve idari teşkilatlan­malarının bulunmasıydı. Memlûklerde yöneten sını­fın idarecilerinin her biri­nin farklı görevleri üstlenmesi sonuç itibariyle devletin işleyişini en iyi sevi­yeye ulaştırmıştır. Köklü bir devlet olma özelliği taşıyan Memlûkler, kendi se­lefleri olan Abbasî ve Eyyubilerden almış oldukları bu idari sistemleri düzenli bir şekilde geliştirerek ken­di bünyelerine uyarlamışlardır. Bilimsellikten uzak­laşmadan yalın ve sade bir dille yazıl­maya çalışılan bu eser hem Memlûk araş­tırmacılarının hem de bu alana meraklı olan tüm oku­yu­cu­ların dikkatini çe­kebilecek bir eser olma özelliğini taşımaktadır. Böylesine kıymetli bir ese­ri Türkçe literatüre kazandırma lütfunu gösteren ayrıca hocamıza teşekkürü borç bilir ve bu çabasının devamını dileriz.