M. KARASALİHOĞLU, Antikçağ’dan Bugüne Glykon Kültü.
İstan­bul 2017. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 315 sayfa (11 harita ve 56 levha ile birlikte). ISBN: 9786053964483

Murat Karasalihoğlu’nun bu çalışması, Paphlagonia Bölgesi kentlerinden Abonoteikhos/Ionopolis’te (İnebolu) MS II. yüzyılda Aleksandros isimli bir sahte peygamberin tesis ettiği kehanet merkezi ve bunun etrafında şekille­nerek iki yüzyıl boyunca canlı bir şekilde yaşayan ve ünü Roma dünyasının her yanına yayılan bir kültü arkeolojik, epigrafik ve numismatik kaynaklarla bir­likte ele almaktadır. MS II. yüzyıl Roma dünyasında sahte bir peygamber ta­rafından tesis edilen ve imparatorları dahi etkileyecek kadar büyük bir üne ve tanınırlığa sahip olan böyle özel bir kültü tüm ayrıntılarıyla ele alan bu ça­lışma, Eski Anadolu inançları ve kültleri konusunda kuşkusuz önemli bir ça­lışma olmuştur.

Kitap “Glykon Kültü ve Abonuteikhos/Ionopolis Kenti”, “MS II. yüzyılda Doğu Kehanet Merkezleri”, “Kült Alanı ve Ritüelleri”, “Glykon Kültü’nün İçin­de Yer Alan Başka Kült Unsurları”, “Glykon Kültü ve Felsefi Bağlantılar”, “Kült İkonografisi” ve “Roma Dönemi Sonrasında Kültün Devamlılığı” başlık­larını taşıyan yedi bölümden ve “Sonuç” kısmından oluşmaktadır. Ayrıca “Gi­riş” bö­lümünde, bu çalışmadan önce konuyla ilgili yapılan tüm araştırma ve çalış­maların ele alındığı bir “Araştırma Tarihçesi” ile kitabın sonunda, ça­lış­mada kullanılan arkeolojik malzemenin de bir kataloğuna yer veril­miş­tir.

Birinci bölüm ilk olarak, şimdiye kadar herhangi bir arkeolojik çalışma ya­pılmamış olan Abonoteikhos/Ionopolis kentinin tarihini epigrafik ve nu­mis­matik veriler ile gezginlerin tanıklığında geçmişte az da olsa görülebilen bazı arkeolojik kanıtlar ışığında aydınlatmaya çalışmaktadır. Ayrıca özellikle sikke­lerinden yola çıkılarak kent pantheon’una değinilmiştir. İkinci olarak da Luki­anos’un aktarımlarının ışığında Glykon kelimesinin etimolojisi, kültün or­­taya çıkışı, gelişimi ve etkileri gibi konular arkeolojik kanıtlarla destekle­nerek ele alınmaktadır.

İkinci bölüm, Glykon Kültü’nün özelliklerini derinlemesine ele alırken, bu özel­likleri dönemin (MS II. yüzyıl) siyasi ve dini atmosferi içerisinde oku­yu­cuya sunmaktadır. Roma dünyasında ünlenen kehanet merkezleri ve bu dö­nemde yerel kültlerin yükselişi, bu kültlerin uygulamaları ve bunların da­yan­dıkları felsefi düşünceler de bu bağlamında ele alınmıştır.

Üçüncü bölüm, Abonuteikhos/Ionopolis kentindeki Glykon kutsal alanı, kült heykeli ve kült personeline ilişkin kanıtları ele almaktadır. Bununla bir­likte külte ilişkin ilahi metnin keşfi, tanrının epiphanisi, kehanet verilmesi, gi­zem törenleri gibi kült ritüelleri, Glykon Kültü’nün diğer kült­lerle olan ilişkileri ve etkileşimleri ile oluşan yeni özellikleri incelenmiştir.

Dördüncü bölüm, Glykon Kültü’nün uygulamaları, ritüelleri ve ikono­gra­fik özelliklerini kültün etkilendiği Eski Yunan ve Roma dünyasının diğer bazı bü­yük kültleriyle karşılaştırarak bunlar arasındaki benzerlikleri ortaya koy­mak­tadır. Bu yapılırken de Glykon Kültü’nün etkilendiği Apollon, Asklepios, Se­lene, Perseus, Sabasios ve Serapis ile Eleusis Gizemleri’ne ilişkin unsurlar baş­lıklar halinde ele alınmıştır.

Beşinci bölüm, Glykon Kültü’nün temel aldığı düşünce sistemi olan Py­tho­gorasçılık ile bunun karşıtı olarak Epikurosçuluğu incelemektedir. Kült­teki Pythogorasçılık izleri, Lukianos’un aktarımları ile kültün pek çok özelli­ğini al­dığı Asklepios ve Eleusis Gizemleri bağlamında ve karşıt bir görüş ola­rak Epi­kurosçuluk da bu bağlamda ele alınmıştır. Bölümde son olarak bir başka dini akım olan Hıristiyanlığın bölgedeki faaliyetleri ve Aleksandros’un bu­nun kar­şısındaki tutumu ortaya konmuştur.

Altıncı bölüm Glykon Kültü ikonografisi üzerinde durmaktadır. Heykeller, amu­letler ve sikkeler başlıkları altında ele alınan konu, sözü edilen eser grup­larındaki benzerlikler ya da farklılıklar düzleminde incelenmiştir.

Yedinci ve son bölüm ise Glykon Kültü’nün Roma İmparatorluk Dönemi sonrasındaki durumunu ele almaktadır. İlk olarak, Geç Antikçağ ve Doğu Roma Dönemi’nde Hıristiyanlıktaki “ejder öldüren atlılar” ve “şeytan” imge­lerinin Glykon Kült imajı ile kavramsal ve ikonografik olarak benzerlikleri in­celenmiştir. İkinci olarak da Türk-İslam Dönemi’nde Kastamonu merkez ol­mak kaydıyla Batı Karadeniz yani Paphlagonia Bölgesi’nde Glykon Kül­tü’nün yöredeki inanışlara ve sanata ne kadar sirayet ettiği üzerinde durul­muş ve bu noktalar ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Son olarak da kültün ay­nı bölgede bu kez günümüzdeki yansımaları ve etkilerinden söz edilmiştir.

Çalışmanın ele alındığı coğrafya göz önüne alındığında, Paphlagonia Böl­gesi üzerine yapılan çalışmaların, her ne kadar son yıllarda çalışma ve araş­tırmalar artış gösterse de, Batı Anadolu’ya oranla oldukça az olduğu görüle­cektir. Bu nedenle “Glykon Kültü” adlı bu eserin önemli bir boşluğu doldura­cağını söyleyebiliriz.

 

M. KARASALİHOĞLU, Antikçağ’dan Bugüne Glykon Kültü.
İstan­bul 2017. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 315 sayfa (11 harita ve 56 levha ile birlikte). ISBN: 9786053964483

Murat Karasalihoğlu’nun bu çalışması, Paphlagonia Bölgesi kentlerinden Abonoteikhos/Ionopolis’te (İnebolu) MS II. yüzyılda Aleksandros isimli bir sahte peygamberin tesis ettiği kehanet merkezi ve bunun etrafında şekille­nerek iki yüzyıl boyunca canlı bir şekilde yaşayan ve ünü Roma dünyasının her yanına yayılan bir kültü arkeolojik, epigrafik ve numismatik kaynaklarla bir­likte ele almaktadır. MS II. yüzyıl Roma dünyasında sahte bir peygamber ta­rafından tesis edilen ve imparatorları dahi etkileyecek kadar büyük bir üne ve tanınırlığa sahip olan böyle özel bir kültü tüm ayrıntılarıyla ele alan bu ça­lışma, Eski Anadolu inançları ve kültleri konusunda kuşkusuz önemli bir ça­lışma olmuştur.

Kitap “Glykon Kültü ve Abonuteikhos/Ionopolis Kenti”, “MS II. yüzyılda Doğu Kehanet Merkezleri”, “Kült Alanı ve Ritüelleri”, “Glykon Kültü’nün İçin­de Yer Alan Başka Kült Unsurları”, “Glykon Kültü ve Felsefi Bağlantılar”, “Kült İkonografisi” ve “Roma Dönemi Sonrasında Kültün Devamlılığı” başlık­larını taşıyan yedi bölümden ve “Sonuç” kısmından oluşmaktadır. Ayrıca “Gi­riş” bö­lümünde, bu çalışmadan önce konuyla ilgili yapılan tüm araştırma ve çalış­maların ele alındığı bir “Araştırma Tarihçesi” ile kitabın sonunda, ça­lış­mada kullanılan arkeolojik malzemenin de bir kataloğuna yer veril­miş­tir.

Birinci bölüm ilk olarak, şimdiye kadar herhangi bir arkeolojik çalışma ya­pılmamış olan Abonoteikhos/Ionopolis kentinin tarihini epigrafik ve nu­mis­matik veriler ile gezginlerin tanıklığında geçmişte az da olsa görülebilen bazı arkeolojik kanıtlar ışığında aydınlatmaya çalışmaktadır. Ayrıca özellikle sikke­lerinden yola çıkılarak kent pantheon’una değinilmiştir. İkinci olarak da Luki­anos’un aktarımlarının ışığında Glykon kelimesinin etimolojisi, kültün or­­taya çıkışı, gelişimi ve etkileri gibi konular arkeolojik kanıtlarla destekle­nerek ele alınmaktadır.

İkinci bölüm, Glykon Kültü’nün özelliklerini derinlemesine ele alırken, bu özel­likleri dönemin (MS II. yüzyıl) siyasi ve dini atmosferi içerisinde oku­yu­cuya sunmaktadır. Roma dünyasında ünlenen kehanet merkezleri ve bu dö­nemde yerel kültlerin yükselişi, bu kültlerin uygulamaları ve bunların da­yan­dıkları felsefi düşünceler de bu bağlamında ele alınmıştır.

Üçüncü bölüm, Abonuteikhos/Ionopolis kentindeki Glykon kutsal alanı, kült heykeli ve kült personeline ilişkin kanıtları ele almaktadır. Bununla bir­likte külte ilişkin ilahi metnin keşfi, tanrının epiphanisi, kehanet verilmesi, gi­zem törenleri gibi kült ritüelleri, Glykon Kültü’nün diğer kült­lerle olan ilişkileri ve etkileşimleri ile oluşan yeni özellikleri incelenmiştir.

Dördüncü bölüm, Glykon Kültü’nün uygulamaları, ritüelleri ve ikono­gra­fik özelliklerini kültün etkilendiği Eski Yunan ve Roma dünyasının diğer bazı bü­yük kültleriyle karşılaştırarak bunlar arasındaki benzerlikleri ortaya koy­mak­tadır. Bu yapılırken de Glykon Kültü’nün etkilendiği Apollon, Asklepios, Se­lene, Perseus, Sabasios ve Serapis ile Eleusis Gizemleri’ne ilişkin unsurlar baş­lıklar halinde ele alınmıştır.

Beşinci bölüm, Glykon Kültü’nün temel aldığı düşünce sistemi olan Py­tho­gorasçılık ile bunun karşıtı olarak Epikurosçuluğu incelemektedir. Kült­teki Pythogorasçılık izleri, Lukianos’un aktarımları ile kültün pek çok özelli­ğini al­dığı Asklepios ve Eleusis Gizemleri bağlamında ve karşıt bir görüş ola­rak Epi­kurosçuluk da bu bağlamda ele alınmıştır. Bölümde son olarak bir başka dini akım olan Hıristiyanlığın bölgedeki faaliyetleri ve Aleksandros’un bu­nun kar­şısındaki tutumu ortaya konmuştur.

Altıncı bölüm Glykon Kültü ikonografisi üzerinde durmaktadır. Heykeller, amu­letler ve sikkeler başlıkları altında ele alınan konu, sözü edilen eser grup­larındaki benzerlikler ya da farklılıklar düzleminde incelenmiştir.

Yedinci ve son bölüm ise Glykon Kültü’nün Roma İmparatorluk Dönemi sonrasındaki durumunu ele almaktadır. İlk olarak, Geç Antikçağ ve Doğu Roma Dönemi’nde Hıristiyanlıktaki “ejder öldüren atlılar” ve “şeytan” imge­lerinin Glykon Kült imajı ile kavramsal ve ikonografik olarak benzerlikleri in­celenmiştir. İkinci olarak da Türk-İslam Dönemi’nde Kastamonu merkez ol­mak kaydıyla Batı Karadeniz yani Paphlagonia Bölgesi’nde Glykon Kül­tü’nün yöredeki inanışlara ve sanata ne kadar sirayet ettiği üzerinde durul­muş ve bu noktalar ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Son olarak da kültün ay­nı bölgede bu kez günümüzdeki yansımaları ve etkilerinden söz edilmiştir.

Çalışmanın ele alındığı coğrafya göz önüne alındığında, Paphlagonia Böl­gesi üzerine yapılan çalışmaların, her ne kadar son yıllarda çalışma ve araş­tırmalar artış gösterse de, Batı Anadolu’ya oranla oldukça az olduğu görüle­cektir. Bu nedenle “Glykon Kültü” adlı bu eserin önemli bir boşluğu doldura­cağını söyleyebiliriz.