Satuk Buğra Han ve Oğulları (921-1212)

Kazanlı Türk Bilgini Şehâbeddin MERCÂNÎ, Satuk Buğra Han ve Oğulları (921-1212). İstanbul 2020. Çev. Ömer Soner HUNKAN. Bilge Kültür Sanat Yayınları, VII+99 Sayfa (35 sayfa ek ve bir özel yazma nüsha ile birlikte). ISBN: 9786057931702 

Türk tarihinin siyasi ve sosyal anlamda yeni bir kimlik oluşturduğu bir dönem olan Türk Hakanlığı ya da bilinen adıyla Karahanlı Devleti İslami dönem Türk devletlerinin en önemlilerinden biridir. Bu alana ilişkin köşede kalmış bir eserlerden birisi Gurfetü’l-Hevâkîn li Urfeti’l-Hâvâkîn’dir. Burada söz konusu eserin Satuk Buğra Han ve Oğulları ile ilgili kısmı alanında uzman olan Ömer Soner Hunkan tarafından tercüme edilerek Türk biliminin hizmetine sunulmuştur. Türk Hakanlığı (Kara­hanlı Devleti) tarihi üzerine çalışma yapmak isteyen akademik camianın hizmetine sunulan eser, tercüme eden Ömer Soner Hunkan’ın, analiz ve notları ile daha anlaşılır bir hale getirilmiştir. Türk Hakanlığı’nın kuruluşu ve kökenlerine ilişkin bilgiler ihtiva eden bir kaynağı bu alanda çalışma ya­pacak olan araştırmacıların dikkatine sunmuştur.

Eser, İçindekiler (5-6) ve Giriş (7-9) ile başlamıştır. Eserin birinci bölümü Şehâbeddîn Mercânî’nin Hayatı ve Tarih Eserleri (11-17) ile başlamıştır. Bu başlık altında Şehâbeddin Mercânî’nin hayatı, eğitimi, aldığı dersler, seyahat ettiği şehirler ve ders verdiği medreseler hak­kında bilgiler verilmiştir. Mercânî’nin müderrisliği boyunca okuduğu ve değerlendirdiği kaynaklara ve yayınladığı eserlere de bu başlık altında yer verilmiştir. Tarih Eserleri (17-19) başlığında Mercânî’nin hayatı boyunca kaleme aldığı tarih kitaplarının bir listesi verilmiş ve kısa açıklamalar ile bu eserlerin verdiği bilgiler aktarılmıştır.

Eserin ikinci bölümü Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l-Havâkîn (21-89) ana başlığı ile başlamıştır. Müellifin eseri olan Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l-Havâkîn’in içeriği, kaynakları gibi konularda bu başlık altında bilgiler verilmiştir. Bu bölümün ilk alt başlığı Eserin Kaynakları (21) adıyla alt başlık­lara bölünmüştür. Bölge Tarihleri (21-22) başlığında Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l-Havâkîn adlı eserde faydalanılan Sâmânîler, Türk Hakanlığı, Gazneliler ve Selçuklular dönemleri ile ilgili bilgileri naklettiği farklı kaynaklar hakkında bilgiler verilmiştir. Umumî Tarihler (22-24) başlığında ise el-Kâmil fi’t-Târîh, Ravzatü’s-Safâ ve Câmiü’t-Tevârih gibi tarihi kaynaklar hakkında bilgiler verilmiştir. Biyografik Eserler (24-25) başlığında ise Türk Hakanlığı’nın ilk dönemleri hakkında bilgiler veren eserlerden örnekler verilerek bu eserler hakkında kısa ve özlü açıklamalar yapılmıştır.

Tabakât, Terâcim ve Fetvâ Kitapları (25-27) başlığında ise Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l- Havâkîn eseri için faydalanılan Hanefî Fakihlerinin tercümeleri hakkında bilgiler sunulmuştur. Ebâ Ca’fer Muhammed b. Ahmed b. Abîdallah el-Buhârî, İbn Kutluboğa, Takiyüddîn b. Abdülkâdir Temîmî gibi müelliflerin eserleri hakkında bilgiler verilmiş ve bu eserlerin Gurfetü’l-Hevâkin Li Ur­feti’l-Havâkîn eserinde faydalanılan kaynaklar olduğu üzerinde durulmuştur. Coğrafi Eserler (27), Tezkireler (27-28) ve Sikkeler (28-29) başlıklarında ise Satuk Buğra Han ve oğulları hakkında bilgiler ihtiva eden Arapça, Farsça, Tacikçe ve Türkçe eserler hakkında ismen bir açıklama ile genel bir değerlendirme yapılmıştır. Türk Hakanlığı’nın bastırdığı paralar ve bu paralarda Satuk Buğra Han ile ilgili bilgiler hakkında kısa değerlendirmeler yapılmıştır.

Eserin üçüncü bölümü Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l-Havâkîn’e Göre Satuk Buğra Han ve Oğul­ları (31-52) ana başlığı ile başlamıştır. Bu bölümde, Satuk Buğra Han ve oğullarının Kaşgarlı Mah­mud ve Yusuf Has Hâcib gibi devrin müelliflerinin eserlerine dayanarak değerlendirildiği ve Satuk Buğra Han’ın Karahanlı hükümdarlarının atası olması münasebetiyle İslam kaynaklarında geçen bilgiler doğrultusunda Satuk Buğra Han’dan söz edilmiştir. Sâmânîler, Gazneliler ile olan Türk Ha­kanlığı ilişkileri, savaşlar, isyanlar, devletlerarası yaşanan siyasi, askeri ve politik mücadeleler bu başlık altında aktarılmıştır. Yusuf Kadir Han ve Sultan Gazneli Mahmud’un siyasi görüşmeleri Ka­rahanlı Devleti’nin askeri, siyasi ve politik hayatını anlatan kısım bu başlık altında özetlenmiştir.

Eserin Çevirisi, Kaynakları, İçerik Analiz, Açıklamalar (52-60) başlığı Gurfetü’l-Hevâkin Li Ur­feti’l-Havâkîn adlı eserin günümüz Türkçesine tercümesi, kaynakların açıklamaları, eserin çevrilen bölümünün içeriği ve tercümesinin açıklandığı bölümdür. Bu başlık altında Sâmânî Devleti’nin çö­küşü ve ortadan kalıkışı, Maverâünnehir ve Fergana Bölgesinin fethi, Karahanlıların, Gaznelilerin ve Selçukluların Maverâünnehir hâkimiyeti için verdikleri mücadele üzerinde durulmuştur. Satuk Kara Han Tercümesi (60-62) ve Buğra Han Tercümesi (62-65) başlıklarında Ahmed b. el-Argunî’nin kaleme aldığı Buğra Han tezkiresinin içeriği hakkında bilgiler verilmiştir. Buğra Han Tezkiresi hak­kında da bilgiler veren yazar, Buğra Han’ın hayatı ve askeri faaliyetleri üzerine bilgilere ulaşmak mümkündür.

İlig Han Tercümesi (65-76) başlığında Karahanlı hükümdar İlig Han’ın hayatı aktarılmıştır. İlig Han Karahanlı Devleti’nde tahta geçtikten sonraki siyasi, askeri ve politik girişimleri hakkında bil­giler veren müellif Gazneli Mahmud ve İlig Han’ın ilişkileri hakkında bilgiler bulunmaktadır. Sultan Gazneli Mahmud ile İlig Han arasındaki mektuplaşmalar, genişleyen Selçuklu siyaseti karşısında alacakları kararlar gibi pek çok tarihi konu bu başlık altında değerlendirilmiştir. Togan Han Tercü­mesi (70-73) başlığında İlig Han’dan yaşça büyük olan kardeşi Togan Han ile olan saltanat ilişkileri üzerinde durmuştur. Tahta yaşının büyük olması nedeniyle varis olan Togan Han ve İlig Han’ın saltanat mücadelesi ile bu mücadele dâhil olan Gazneli Sultanı Mahmud ve Togan Han’ın yardım aldığı Çin’in ilişkileri üzerinde durulmuştur.

Arslan Han Tercümesi (73-74) ve Kadir Han Tercümesi (75-76) başlıklarında tahta hâkim olmak isteyen şehzadelerin girişimleri ve bu mücadeleleri esnasında yardım aldıkları kavimler, yaptıkları siyasi ve askeri girişimler ile tahttan uzaklaştırılmaları tercüme edilmiştir. Tigâ Tigin Han Tercümesi (77-79) başlığında hükümdarını adının kökeni, adına kesilen sikkeler hakkında bilgiler verilmiştir. İlig Arslan Han Tercümesi (79) başlığında adının anlamı ve adına kesilen sikkeler hakkında kısa bir değerlendirme yapılmıştır. Buğra Han Tercümesi (79-80) başlığında adı geçen hakanın siyasi ha­yatları kısaca özetlenmiş adına kesilen paralar hakkında bilgiler verilmiştir. Tamgâç Han Tercümesi (80-81) başlığında bu hükümdarın Türkan Hatun ile olan evliliği, bu dönemde Selçuklularda yaşa­nan siyasi gelişmelere de yer verilmiştir. Kılıç Tangâç Han Tercümesi (81) başlığında adı geçen hü­kümdarın yaptırdığı mimari yapılara yer verilmiştir.

Şemsü’l-Mülk Tercümesi (82) başlığında bu hakanın güçlü bir hükümdar olduğu, ribat ve ima­rethaneler yaptırdığı, Semerkand ve Buhara yoluna bir ribat inşa ettirdiği bilgilerine yer verilmiştir. Kadir Han Tercümesi (83) başlığında ismi belirtilen hakanın övgüye değer bir iş yapmadığı belirti­lerek Ahmed Han Tercümesi’ne (83) geçilmiştir. Hükümdarın zındıklık ve mülhidlik suçlamasıyla öldürüldüğü bilgisine yer verilmiştir. Mahmûd Han Tercümesi (83) onun azledilen bir şahsiyet ol­duğunu göstermektedir. Kadir Han Tercümesi (84) nüshada boş bırakılmış ve mütercimin esir edil­diği şeklinde bilgilere yer vermiştir.

Arslan Han el-Gâzi Tercümesi (84-85) başlığında adı geçen hükümdarın kaynaklarda kaydedil­miş olan bilgileri ve hayatı hakkında değerlendirmelere yer verilmiştir. Mahmûd Han Tercümesi (85-86) başlığında hükümdarın Gürhan’a mağlup olan hükümdar olduğunu belirtmiştir. el- Han Muhammed b. Mahmûd b. Buğra Han Tercümesi (86) başlığında adı geçen hakan ile ilgili Sultan Sencer’in kız kardeşinin oğlu olduğunu ve Horasân’ı idare ettiği bilgileri verilmiştir. Tamgâç Han Tercümesi (87) başlığında adı geçen hükümdarın Semerkand’da zındıkları öldürttüğü bilgileri ve­rilmiştir.

Celâli’d-dîn Tangâç Han Tercümesi (87) başlığında adı geçen hakanın babası İbrahim Han’dan sonra hükümdar olduğu bilgisi verilmiştir. Buğra Han Tercümesi (87-89) başlığında hakanların son hakanı olarak takdim edilen hükümdar döneminde ülkenin, nehirlerin, ağaçların harap olduğu ve devletin dağıldığı aktarılmıştır. Eserin sonunda ise bir Kaynakça (91-99 ) mevcuttur.

Sonuç olarak; Şehâbeddin Mercânî’nin Gurfetü’l-Hevâkin Li Urfeti’l-Havâkîn adlı eseri Türk- İslam tarihinin en önemli dönemlerinden biri olan Karahanlı Devleti’nin hükümdarları üzerine ha­zırlanmış önemli tercümelerden birisidir. Karahanlı Devleti’nin siyasi tarihi üzerine araştırma yap­mak isteyen araştırmacıların incelemesi gereken önemli bir tercümedir. Eser Karahanlı Devleti ve çağdaşı devletler hakkında bilgi edinmek için de önemli bir çalışmadır.