Arkaik Dönem İonia Üretimi Ticari Amphoralar

Y. SEZGİN, Arkaik Dönem İonia Üretimi Ticari Amphoralar. İstanbul 2012.  Ege Yayınları, 344 sayfa (7 tablo ve 348 resim ile birlikte). ISBN: 9786055607975

Yusuf Sezgin “lisans tezi ile tanıştığı Arkaik Dönem İonia ticari amphoraları üzerine Anadolu’da yeterli çalışmanın yapılmadığını gözlemem” ve “özellikle bu dönem ticari amphoraların yazılı kaynak ve düzenli mühürleme sistemi olamamasının tam anlamıyla bir sorun yumağı olduğunu fark etmem” diyerek bunları temelini doktora tezinin oluşturduğu çalışmasını hazırlamasındaki esas etken olarak göstermektedir. Tablo ve resimlerle desteklediği çalışmasında, geniş bir alana yayılım gösteren Arkaik Dönem İonia üretimi ticari amphoraların üretim yerlerinin belirlenme­sine, ticaret ağları ve ilişkilerine, tarihsel süreç içerisindeki form ve bezeme unsurlarının değişi­mine yer vermektedir.

Arkaik Dönem İonia Üretimi Ticari Amphoralar adlı çalışma 2012 yılında Ege Yayınları tarafın­dan İstanbul’da basılmıştır. Eser İçindekiler (5-9), Önsöz (11-12), Sunuş (13-14) ve Giriş (15-19) kısımları ile başlar. Bazı üretim yerleri ve çeşitli üretim yerlerine ait olabileceği düşünülen amphora grupları; Klazomenai Üretimi Ticari Amphoralar (21-82), Khios Üretimi Ticari Amphoralar (83-135), Miletos Üretimi Ticari Amphoralar (137-173), Samos Üretimi Ticari Amphoralar (175-199), Lesbos Üretimi Ticari Amphoralar (201-243), İonia.a Grubu Ticari Amphoralar (245-258) ve bu başlık içerisinde yer alan Erythrai Grubu Ticari Amphoralar (?) (251-258), sonrasında İonia.b Grubu Ticari Amphoralar (259-281), İonia.g Grubu Ticari Amphoralar (283-292) ana başlıkları ile ele alınmaktadır. Devamında Sonuç (293-310), Ionian Transport Amphorae of the Archaic Period (311-326) başlığıyla İngilizce bir özet ve Kısaltmalar ve Yayın Listesi (327-344) ile eser sonlan­dırılmıştır.

Üretim yerleri araştırma tarihçesi, kil analizleri, tarımsal üretimi ve ticari ilişkileri başlıklarıyla ele alınmaktadır. Eserde bahsedilecek üretim yerlerine ait amphoralar veya çeşitli üretim mer­kez­leri ile gösterdikleri ilişkiler nedeniyle İonia başlığı altında ele alınan amphoralar tiplerine göre sınıflandırılmıştır. Bu tipler kil özellikleri, form özellikleri, bulunuyorsa bezeme sistemi, ele geçtiği merkezler ve tarihleme başlıklarıyla irdelenmektedir. Ana başlıkların sonunda amphora tip­lerinin kataloglaması, resimleri ve bir tablo içerisinde tarihsel süreç içerisindeki form gelişim­leri yer almaktadır.

Klazomenai Üretimi Ticari Amphoralar (21-82) başlığıyla ilk olarak P. Dupont’un Arkaik form tipi önerilerinde bulduğu, üretim ve yayılım çalışmalarını yaptığı Klazomenai amphoraları ele alınır. Şarap, zeytinyağı ve bir çeşit balık sosu garum bölgenin ihraç ettiği ürenlerdir. İtalya ve daha yoğun olarak Karadeniz kıyılarında Klazomenai amphora parçaları ele geçmektedir.

KLA1 (25-31) ve KLA2 (31-37) MÖ VII. yüzyılın ikinci yarısı boyunca üretilir. Omuzlarındaki “S” formun­daki beze­me karakteristiktir. Artık form ve bezeme sisteminin yerleşmeye başladığını gösteren KLA3 (37-39) sadece kalın firnisleriyle MÖ VII. yüzyılın son çeyreğinde göze çarpar. KLA3 ile çağdaş KLA4 (39-42) artık dış ticarete bağlı gelişen, atölyelerin farklı bezeme ve form anlayışını göstermektedir. MÖ 600 yıllarındaki artan ticaret ile MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında KLA5 (42-46) üretilir. MÖ VI. yüzyılın üçüncü çeyreğinde üretilmiş olan KLA6 (46-48) Pers hâki­miyetine denk gelen süreçte kısa süreli kullanılan bir formdur. En yoğun üretimi yapılan ise MÖ 550- 490/480 de üretilmiş olan KLA7 (48-55) tipidir. Sonrasında İonia Ayaklanması ile kent için üretim ve ihracata da etki eden sıkıntılı bir süreç başladığına değinilmektedir. Devamında yazar Khios Üretimi Ticari Amphoralar (83-135) başlığıyla Khios üretimlerini bize sunmaktadır. Daha önceki çalışmalara dayanarak J. K. Anderson’un gemma ve sikkeler üzerine yaptığı tespit­lerle şişkin boyunlu amphoraların Khios üretimi olduğunu destekler. Plinius’un üzerinde durduğu Khios üretimi şarap ise büyük talep gören üretimidir. Klazomenai ile çağdaş ve form ve bezeme açısından benzerlik taşıyan MÖ VII. yüzyılın üçüncü çeyreğinde üretilmiş en erken ticari amphora grubu KHİ1 (89-93) ele alınmaktadır. MÖ 625-575 yıllarında KHİ2 (93-98) tipinin omuzdaki “S“ formundaki bezemeyi taşımaya devam etmesiyle Khios’un Klazomenai ile olan benzerliğinin ayrılmaya başladığı görülür. MÖ 575-550/25 yılları içinde görülen grup KHİ3 (98-101), KHİ2’nin tamamen devamı niteliğindedir. Baca boyunlu olarak tanımlanan, kısa süreli kullanılan ve sınırlı yayılım gösteren KHİ4 (101-104) tipi MÖ 550-520/500 yıllarında üretilmiştir. KHİ5 (105-106) ise KHİ4 ile çağdaştır ve hafif şişkin boynuyla bu tipin devamı niteliğindedir. MÖ 525-490/480 yıllarında üretilen KHİ6 (107) ise, en çok ele geçen bildiğimiz tipik formudur. Miletos Üretimi Ticari Amphoralar (137-173) başlığı altında yüksek ve ince yastık formunda ağıza sahip tiplerin P. Dupont tarafından kesinliği saptanan Miletos’la birlikte Datça yarımadası içinde de üretilmiş olabileceği üzerinde durulmaktadır. A. W. Johnston bu tipin muhtemelen başka üretim yerlerinin de olabileceğini belirtmektedir. Ayrıca Miletos’un Güney İonia amphora üretimi için öncü olduğuna değinilmektedir. Şarap ve zeytinyağı ihraç ettikleri ürünlerdir. MİL1 (145-146), MÖ VII. yüzyılın ilk yarısında bölgesel ihtiyacı karşılama amaçlı üretilmiş olmalıdır. MÖ VII. yüzyılın ikinci yarısında üretilen MİL2 (146-150) ile kolonizasyon sürecinde pazara açılmasına bağlı olarak form yaratma çabası içinde olduğu görülmektedir. MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında üretilen MİL3 (150-154)’ün 3 farklı gövde tipi bölgesel üretim farklılıklarını gösterir. MÖ 550- 490/80 yıllarında üretilen Miletos veya bölgesel üretim iki tip; MİL4 (154-156) ile genellikle firnisli ve dış pazara verilmiş olduğu tahmin edilen MİL5’tir (156-159). Samos Üretimi Ticari Amphoralar (175-199) başlığıyla karakteristik olarak omuzlara yakın şişkin karınlı gövdeye ve kısa boyuna sahip Samos üretimlerini görmekteyiz. Ancak Samos için kil analizlerinin tek başına üretim yeri saptamalarında yeterli olmadığı üzerinde durulmaktadır. Miletos ile ilişiği sürekli ele alınan Samos’un zeytinyağı ihracında bulunduğuna değinilmektedir. M.Ö 630-600 yıllarında diğer İon merkezlerine göre geç üretilen ilk tip SAM1 (180-182) yoğun mikasıyla dikkat çeker. MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında üretilen SAM2 (182-184) SAM1’in devamı niteliğindedir. Yine aynı tarihlerde üretilen ve sınırlı miktarda ele geçmiş olan omuza doğru şişkin bir karın formuna sahip SAM3’ün (185-188) tek bir atölyenin ürünü olabileceği anlatılmaktadır. Lesbos Üretimi Ticari Amphoralar (201-243) bir diğer başlıktır. Gri ve Kırmızı olarak iki ana gruba ayrılan Lesbos amphoraları üzerine birçok araştırmacı tarafından üretim ve kullanım alanları hakkında ortaya konulan çeşitli savlara yer verilmektedir. Bu iki grupta görülen kil ve form farklarının azlığı atölye ayrılığından kaynaklı olduğunu düşündürmektedir. Khios gibi Lesbos’un da yoğun talep gören şarabı en önemli ihraç malıdır. Khios ve Klazomenai ile çağdaş tarihte üretime başladığı ilk tip gri renkli, hantal ve büyük formlu GLES1’dir (209-211). MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında üretilen GLES2’nin (212-214) ovoid bir form kazanmaya başladığı görülmektedir. Diğer kırmızı killi grup ise yine bu tarihte KLES1 (219-222) ile görülmeye başlar ve form GLES1’in son örnekleriyle, GLES2’nin ise şişkin karınlı grubuyla benzerdir. MÖ VI. yüzyılın ikinci yarısında çoğunlukla Mısır pazarında görülen ve çok az ele geçen GLES3 (214-215) ile GLES2’nin devamı niteliğindeki GLES4 (216-217) karşımıza çıkmaktadır. MÖ 550-525 yıllarında ciddi artışıyla göze çarpan ve geçiş grubu olarak adlandırabileceğimiz KLES2 (222-224)’ler bulunur. Kırmızı killilerin pazar payının artması anlaşılan gri killilerin piyasasını düşürmüştür. MÖ V. yüzyılın ilk yarısında uzun ve şişkin boynuyla karakteristik bir form kazanmaya başlayan GLES5 (217-219) karşımıza çıkar. MÖ 525-480 yıllarında özellikle Karadeniz’de olmak üzere birçok yerde karşımıza çıkan KLES3 (224-228)’ün piyasa hâkimiyetini gri killilerden aldığını ve form olarak da diğer gruptan ayrılmaya başladığını görmekteyiz.

Üretim yerleri şu an için belirsiz olan belirlenmiş gruplar ise bu kısımdan itibaren ele alın­maktadır. Ayrıca İonia gruplarının, buluntuların yoğun ele geçtiği Kuzey İonia’nın üretim sahası olabileceği anlatılmaktadır. İonia.a Grubu Ticari Amphoralar (245-258) başlığı altında MÖ geç VI. yüzyıldan MÖ ca. 450 yılına kadar üretilmiş hafif şişkin karınlı ovoid gövdeye sahip plastik halka tip dibe sahip form ele alınmaktadır. İki farklı kil (kırmızımsı ve pembe) ve ağız tipi (yuvarlatılmış dışa kademe yaparak yükselen ve dışa çıkık badem ağızlı) ise, bu form içerisinde ayırıcıdır. Bu nedenlerden ötürü 2 ayrı üretim alanı olabileceği sunulmaktadır. Yine aynı grup içerisinde ele alınan, mühür ve sikke lejantların eşleştirilmesiyle de desteklenen Erythrai üretimi olabileceği düşünülen amphora grubu Erythrai Grubu Ticari Amphoralar (?) (251-258) başlığıyla incelenmektedir. İonia. b Grubu Ticari Amphoralar (259-281) başlığıyla bir diğer grup ele alın­maktadır. Miletos ithal grup buluntuları içerisinde yoğun olarak görülen İonia. b’nin Miletos etkili olabileceğine ve İonia. a’nın da öncüsü olduğuna değinilmektedir. MÖ VI. yüzyılın ikinci yarısında üretilen İonia. b1 (265-268) omuzları yarın şişkin karınlı, dipçik formunda dışa çıkık dudaklı formuyla, kısa ve uzun boyunlu iki tipi ile karşımıza çıkar. Çağdaş tarihte İonia. b2 (268-270) üretilmiştir. İonia. b1 ile neredeyse aynı forma sahip İonia. b2’nin ayırt edici yönü dudağın boynun devamı gibi yapılmasıdır. İonia. b2’nin iki farklı tipte üretildiğini görmekteyiz. Bu ayrım boyunun yarısından itibaren dışa doğru genişleyen ağız yapısıyla karşımıza çıkmaktadır. MÖ 520-480 yıllarında üretilen İonia. b3 (270-272) ise şişkin karınlı ve yumuşak boyun-omuz geçişli formu ile karşımıza çıkmaktadır. Yoğun olarak Klazomenai’de ele geçen bu formun üretici yerlerinden birinin veya üreticisinin burası olabileceği üzerinde durulmaktadır. Üç formun kil yapısında ise İonia. a’da olduğu gibi farklılıklar olduğunu görmekteyiz. Kırmızımsı kili amphora­lar, pembemsi killi amphoralara oranla daha yoğundur. Son anlatılan grup İonia. g Grubu Ticari Amphoralar (283-292) başlığı altında ele alınmıştır. Teos’ta ele geçen örnekler ve üzerindeki kalın bant firnisleriyle Klazomenai üretimlerine olan benzerliği üzerinde durulmaktadır. MÖ VII. yüzyıl sonları ve MÖ VI. yüzyılın ilk yarısında üretilen İonia. g SAM3 ile benzer forma sahiptir ve iki farklı kapasitede üretilmektedir. Batı Akdeniz, Anadolu ve Ege kıyılarına ele geçmemiş bu form sadece Karadeniz ve Mısır kıyılarında görülmektedir.