Sümerler ve Akadlar Tarih, Toplum, Kültür

G. J. SELZ, Sümerler ve Akadlar Tarih, Toplum, Kültür. Alfa Yayınları, 155 sayfa. Aralık 2020. Çev. F. G. Gerhold. ISBN: 9786254490507 

Gebhard J. Selz’in 4 bölüm ve Önsöz’den (9-13) oluşan bu kitabı Sümerler ve Akadların tarihine kısa bir giriş niteliği taşımaktadır. Yazar kitabında Sümer ve Akad ülkelerinin toplumsal, ekono­mik, siyasi ve kültürel hayatını temel özellikleri ile incelemiştir. Bu temel özelliklerin yan sıra Amurriler ve Elamların saldırısında her iki halkın düşüşü ele alınmaktadır. MÖ III. binyılda erken gelişmiş uygarlıkların ortaya çıkışını, tarih öncesini, Sümerlerin ve Akadlar’ın ortaya çıktığı dö­nemde Mezopotamya’nın nasıl olduğu, bu iki kavmin başarıya ulaşmasındaki belli başlı dinamik­ler genel çerçevede kitapta ele alınan konulardır.

Kitabın temel ilkeler bölümünde yer ve zaman başlığı altında, Mezopotamya’nın tarihsel ve coğrafi sınırları çizilmektedir (15-17). Sümer ve Elam uygarlığının ortaya çıkışından önceki tarih­sel gelişim de yaşam ve çevre konjonktürü ile değerlendirilmektedir (17-21). Geç Uruk dönemin­den Cemdet Nasr dönemine geçiş için verilen tarihlerin III. binyıldan daha çok II. binyıla karşılık değerler olduğunu Kronolojik sorunlar bölümünde kesin ve göreceli kronoloji vererek bu tartış­malı konuya yazar alternatif bir başlık oluşturmuş gibidir(22-26). Sümer ve Akad medeniyetleri­nin tarih, toplum ve kültürle ilgili kaynaklar kısmında bu iki uygarlığın ortaya çıkışına zemin hazır­layan Mezopotamya topraklarının verimliliği, gelişim ve atılım yapmasına vesile olan maddesel öğelerin yanı sıra yazının icadı dayanak olarak gösterilmektedir (27-33). Yazar bu konuları fazla detaylandırmadan ve tartışmadan temel olarak ele almaktadır. Yazının oluşum ve gelişim evrele­ri Geç Uruk dönemi ve Cemdet Nasr dönemi, Erken Hanedanlık dönemi olarak üç safhada değer­lendirilmiştir (34-38).

Sümer ve Akad tarihine geçişi yazar III. binyılı Geç Uruk’un son evresi ve Cemdet Nasr döne­mini (3400-2900 civarı) ele alarak başlamıştır. Çok katmanlı bir yerleşim sisteminin merkezi olan Güney Mezopotamya şehri Uruk, 25.000 ila 50.000 kişilik nüfusuyla, dev bir iş gücünü finanse edebilecek ticaretiyle, büyük yapılarıyla (ziggurat, tapınak, saray) Antik Mezopotamya tarihinde şehirli toplum yapısına örnek olarak gösterilmiştir. Uruk Vazosu’nun tasvirlerini detaylandıran yazar tarihsel önemine de dikkat çekmek istemiştir (39-48). Uruk’dan Cemdet Nasr dönemine geçişin belirlenmesi noktasında zorluk olduğunu söyleyen müellif Erken Hanedanlık döneminin başlangıcını MÖ 2900 civarına tarihlendirmiştir (51-53). Ur’un yeni yerleşimlerden biri olmasın­dan sonra Fara ve Abu Salabikh’de yazının kullanım fraksiyonlarını ele aldıktan sonra (56-62) olaylar tarihinin başlangıcı Erken Hanedanlık Devleti’nde I. Lagaş Hanedanı dönemine atama ya­pılmaktadır. Devletin kurucusu olan Ur-Nanşe ve onun torunu olan Eannatum dönemlerinde devletin sınırlarının genişletildiğinden bahsedilmektedir (62-69). Bir diğer taraftan Urukagina döneminde planlı ekonominin katalizör unsurlarından olan tarım ürünleri ve toprağın yönetimi, hayvan yetiştiriciliği, tekstil ürünleri, zanaat ve keresteciliğin yanı sıra balıkçılık hatta dış ticaret konularında hükümdarlığın kurumsal olarak örgütlendiği anlatılmaktadır (72-79).

Akad Devleti’nin kuruluşu (2340-2200) Sargon ile başlatılmaktadır. Sümer ve Akad dininin bağdaştırılmasına yardımcı olan tanrı Enheduanna metinlerinden ve diğer tanrılardan bahsedil­dikten sonra Sargon’un ardılları olan Maniştuşu ve Rimuş hanedanlık dönemi ve akabinde Na­ram-Sin dönemi zaferleri ve önemli olaylarını anlatan muharrir; olayları kısa ve detaylandırma­dan tekdüze anlatmıştır (80-91). Şarkalişarri döneminden sonra Sümerler üzerinde etki ve kont­rollerini kaybetmeye başlayan Akadlar Yukarı Fırat’daki Mari ve Suriye’deki Ebla kenti ve diğer şehirlerde Guti döneminin sonuna kadar nüfuzunu yitirmiştir (91-95). Akad Krallığı yıkıldıktan sonra Güney Mezopotamya kökenli bir hükümdar ailesinin, kısa bir zaman dilimi için Lagaş Dev­leti’ne yeniden tarihsel bir önem kazandırdığı ifadelerine bu hanedanın Gudea Hanedanı oldu­ğunu ekleyerek devam eden edip; bu hanedanlık döneminin bir barış prensliği dönemi olup ol­madığını tartışmaktadır (96-103). Savaş Tanrısı Ningursu-Ninurta üzerine oluşturulmuş mitler, heykel ve ölü kültü hakkında kısa anektodlar aktarıldıktan sonra II. Uruk olarak adlandırılan ha­nedanın yaklaşık olarak Gudea’nın hükümdarlığı ile eşzamanlı olduğu ve Utuhegal’in de Gutileri nihai olarak yenme liyakatını gösteren kişi olduğu aktarılmaktadır (104-109).

Bir Sümer Rönesansı olan III. Ur Krallığı [2112-2004] hükümranlarında Ur-Nammu’nun ülke­de yaptığı bilhassa imar, adalet, güvenlik ve diğer bütün hizmetlerine öteki hükümdarlık dönem­lerine kıyasla geniş ölçüde yer verilmiştir (110-116). Ur-Nammu’nun ölümünden sonra iktidarı devralan Şulgi’nin Mezopotamya tarihi için 48 yıl sürecek parlak dönemin başlatıcısı olduğu icra­atlarıyla birlikte verilmiştir [2093-2046]. Krallığın altyapısı ve politik örgütlenmesi için gösterdiği çabalar aktarılırken diğer hükümdarlar döneminden farklı olarak bu dönemdeki entrikalara da değinen yazar Amar-Sin’i de babasının izinden yürüyen bir kral olarak aktarmaktadır [2046-2039]. İbbi-Sin{İbbi-Suen} döneminde krallığın bozguna uğrayıp ve ülkenin hem askeri hem de ekonomik olarak çöküşe geçmesinden sonra Elam birlikleri ile birleşen İşbi-Erra’nın Güney Babil’i kontrolü altına almasıyla birlikte III. Ur Krallığı sona ermiştir (117-134).

Sümer ve Akad tarihi için genel değerlendirme ile sonuç kısmını beşinci kısımda ele alan ya­zar teknik yenilikler ve değişimler bölümünde sulama sistemindeki teknolojik ilerlemeler, saba­nın kullanımı ve zanaat alanındaki kültür ithaline vurgu yapmıştır (135-136). Doğanın her şeye gücü yeten varlığının, kendini her yerde göstermesi sonucu doğa olayların tanrılaştırılmasına ne­den olduğu ilerleyen zamanda toplumsal düzendeki farklılaşmanın neticesinde de hükümdarın da tanrılar gibi bireylerden uzaklaştığı yorumu yapılmıştır (136-137). Yazarın Mezopotamya dü­şüncesi kısmında ele almaya çalıştığı konu bu medeniyetin altyapısını oluşturan düşünce için ol­dukça sığ kalmıştır (138). Müellif toplumda birey anlayışının oluştuğunu aktarırken Sümer ve Akad toplumlarının aile yapısı hakkında tam olarak bilgi sahibi olunamadığı ve köleliğin {tapınak köleliği} bu toplum modellerinde var olduğunu söylemektedir (139-141). Erotizm ve evlilik konu­suna (142) da değinen yazar hipotez olarak sentez kısmını oldukça az tutmuş, Sümer ve Akad ta­rihini değerlendirme noktasında yetersiz kalmıştır (143-144).

Gebhard J. Selz, Sümerler ve Akadlar üzerine kaleme aldığı bu kitabında konuları siyasi, eko­nomik ve kültürel açıdan temel çerçevede değerlendirmiştir. Müellif, tarihi kıymete haiz olan ya­zının icadını ve aynı şekilde yazının Mezopotamya ve bi’l-cümle diğer coğrafyalara aktarımı ve yayılımı konusunu oldukça yüzeysel geçmiştir. Tarihin başlangıcı noktasında oluşum göstermiş bu uygarlıkların anlatımı ve aktarımı noktasındaki sığ seçicilik, devamında teşekkül eden medeni­yetleri kompozitleştirme ve bağıntı kurma noktasında noksan kalmamıza neden olmaktadır. Ki­tabı ele alan kalem sahibinin, Tarih Neden Yazılır? isimli son bölümünde tartışmaya ve açıklama­ya düçar olduğu konuyu kavrayabilmek için araştırmanın derinliğini ve düşünsel altyapısını art­tırmak gerekmektedir.