Timur ve Timurîler Devrinde Semerkand

A. YAKUBOVSKİY, Timur ve Timurîler Devrinde Semer­kand. Ankara 2018. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 92 sayfa (17 resim ile birlikte). Çev. S. Rasol. ISBN: 9789751634825

Timur ve haleflerinin dönemi (14-15. yüzyıllar), Semerkand’ın çok hızlı geliş­tiği bir dönemdi. Semerkand ile ilgili geleneksel tasavvurumuzu oluşturan muhteşem dış süsleme örnekleri olan mimarî eserlerin büyük bir kısmı bu dönemde yapılmıştır ki, bunlar Semerkand’ın diğer dönemlerini zaman za­man gölgede bırakmaktadırlar. Rus tarihçisi Aleksandr Yuryeviç Yakubovs­kiy’in 1933 yılında Leningrad’da basılmış Самарканд при Тимуре и Тимуридах (Samarkand Pri Timure i Timuridah) adlı eseri, Ermitaj Devlet Mü­zesi Doğu Bölümü’nün ilmi araştırma çalışmasının bir neticesidir. Sabur Rasol tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiş olan bu eser, Timur ve Timurîler Dev­rinde Semerkand adlı Türkçe ismiyle 2018 yılında Türk Tarih Kurumu tarafın­dan Türk dilli okuyucular için de ortaya koyulmuştur. Kitap, eserin ortaya çıkış sürecinin ve amacının belirtildiği Önsöz (VII-VIII) ve Yayına Hazırlayanın Ön Sözü (IX-XIII) kısımları ile başlamaktadır. Yayına Hazırlayanın Ön Sözü kıs­mında genellikle Ortaçağ Orta Asya ve Orta Doğu tarihi ile ilgili çalışmalar yapan Aleksandr Yakubovskiy hakkında kısaca bilgi verilmektedir. Yazarın bu eseri 1933’te (tarih vermemektedir) Ermitaj’da yapılan Timur ve Timuriler Dönemi Semerkandı’na dair bir sergi dolayısıyla hazırladığı söz edilmiştir. Müellifin, eserinde çağdaş tarihçi ve arkeologların rapor ve çalışmalarına da­yanarak 1933 öncesinde çeşitli sebeplerden dolayı bu mimarî eserlerin yıkı­lan veya zarar gören kısımları hakkında da bilgi vermesinin önemi belirtilmek­tedir. Yazarın yaşadığı Sovyetler Birliği’nin bu tarihinde Timur ve toplumu kötü tasvir etmeden, bu eserin yayımlanması mümkün olmadığı anlatılmıştır. Dolayısıyla Yakubovskiy’in Timur’un olumsuz taraflarını ön plana çıkarması ve her şeyi feodal sistem çerçevesinde yorumlamasında siyasî vaziyetin bü­yük etkisi olduğu açıklanmaktadır. Kitapta sekiz ana konu yer almaktadır.

         Eserin birinci ana bölümü Orta Asya’da Siyasî Vaziyet (1-8) ismini taşı­maktadır. Burada 14. yüzyılın ikinci yarısında Doğu’da yeni ve büyük bir dev­let olan Timur Devleti’nin kuruluşuna tesir eden üç faktörden bahsedilmek­tedir. Onlardan birincisi olarak Orta Asya’da ve Ön Asya’da zanaat ve ticare­tin gelişimi gösterilmiştir. 14. yüzyıl boyunca, zanaat dalları geliştikçe ve başta Buhara ile Semerkand olmak üzere Orta Asya şehirlerinde ticarî hayat arttıkça feodaller tarafından şehirlerde gayrimenkullerin edinilmesi, sarayla­rın inşası ve İslamiyet’in kabulü başarılı bir şekilde ilerlediğinin üzerinde du­rulmuştur. Ayrıca 14. yüzyılın ortasından itibaren Orta Asya’daki şehir hayatı yükselmeye başladığı ve mevcut şehirlerin büyümesiyle birlikte yeni şehirle­rin ortaya çıktığı anlatılmıştır. Orta Asya’da ticaret ve sanatın gelişimine pa­ralel olarak Ön Asya’nın bazı bölgelerinde de şehir hayatının yükseldiği görül­mekte olduğu belirtilmiştir. Batı Avrupalı tüccarların Kuzey İran’da özel ticarî faaliyetlerde bulundukları, bunların dikkatini burada yetişen ve kalitesiyle ün salan Gilan ipeği celbettiği hakkında bilgiler verilmiştir. Eserde Timur Dev­leti’nin kuruluşuna tesir eden ikinci faktör olarak Altın Orda Devleti’nin zayıf düşmesi gösterilmiştir. Bilindiği gibi Altın Orda Devleti’nin en parlak devri ola­rak 14. yüzyılın ilk yarısı, yani Özbek Han devri (1312-1340) kabul edilmekte­dir. Yazar, bu senelerde Altın Orda’nın askerî olarak güçlenmesi Güney İdil bölgesinde Saray-Batu ve Saray-Berke gibi şehirlerin yalnızca ticarî münase­betler açısından değil zanaat dallarının gelişimi ile de şöhret bulduklarını be­lirtmektedir. Özbek Han’ın ölümünden 20 yıl geçmeden, Altın Orda’nın özel­likle göçebe feodal tabakasında şiddetli bir şekilde hâkimiyet mücadelesi başlandığı anlatılmıştır. Altın Orda Devleti’nde cereyan eden bu olayların, özellikle şehirlerdeki kervan ticareti ve yolların emniyetini etkilediği, bu yüz­den ticareti besleyen zanaatın da gittikçe gerilediği izah edilmiştir. Böylelikle 14. yüzyılın feodal kargaşaları, Orta Asya’nın tüccar ve feodallerini, Avrupa ve Uzak Doğu arasındaki kervan ticaretini yeni ticarî yollara sevk ettiği açık­lanmaktadır. Timur Devleti’nin her şeyden evvel sınıfsal mücadelelerin şid­detlendiği bir zamanda meydana geldiği, üçüncü ve mühim bir nokta olarak belirtilmiştir. 13. yüzyıldaki sınıf mücadelesinin, 14. yüzyılda artarak devam ettiği tarihî olaylarla anlatılmıştır. Böylece Altın Orda, İran, Küçük Asya ve Hindistan’a karşı yapılan seferler ve uzun mücadelelerin neticesinde Büyük Timur Devleti’nin ortaya çıktığı belirtilmiştir (Türkistan Ülkesi, şimdiki Afga­nistan, İran ve Güney Kafkasya’nın bir kısmı). Ayrıca yeni kurulan devletin merkezi olan Semerkand şehrindeki inşaatın, bariz bir hususiyet arz ettiği, Timur’un Semerkand şehrinin üretim gücünü kuvvetlendirmek gayesiyle Al­tın Orda, Horasan, Azerbaycan, Ermenistan, Fars, Kirman, Mezopotamya ve diğer ülkelerdeki zanaatçıları Semerkand’a zorla getirmesi gibi anlatılarla bi­rinci ana bölüm tamamlanmıştır.

         İkinci ana bölüm Çağatay Devleti’nde Ordu ve Harp Teçhizatı (9-11) adını taşımaktadır. Onda Ermitaj Devlet Müzesi’nde yapılan Timur ve Ti­murîler Dönemi Semerkandı’na dair sergide yer alan ordu ve harp teçhizatı anlatılmaktadır. Burada teşhir edilen eşyanın çoğunun 16-17. yüzyıllara ait olduğu belirtilerek o devirlerde pek pahalı silahlardan sayılan yelme, asker­lerin kitle harbinde en mühim silahını teşkil eden çeşitli boylardaki Moğol yayları, ancak yüksek seviyedeki bir feodal askerin sahip olabildiği kuyükler (kaftan), 15-16. yüzyıllardan günümüze kadar muhafaza edilen şimşir (eğri) kılıçlar ve Orlov Vilayeti’nde bulunan altın kaplamalı çelik miğfer hakkında bilgiler verilmektedir. Bundan başka Timur’un kendisinin 35 yıllık iktidarı dö­neminde orduya daima önem verdiği ve Timur ordusunun temelini Çağatay kabilesine mensup göçebelerin teşkil ettiği üzerinde durulmuştur. Yazar, Ti­mur’un ordusunun refahlarının ancak harp zamanında yapılan yağmalar sa­yesinde devam edebileceğini anladığını, bundan dolayı harp siyasetini uygun gördüğü hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. Bu ana bölümde Timur’un zamanında önemli rol oynayan bu ordunun nasıl bir ordu olduğu sorusuna yanıt verilmeye çalışılmıştır.

         Eserin üçüncü ana bölümü Timur Döneminde Semerkand’da Zanaat ve İmar Faaliyetleri başlığını taşımaktadır. Burada Timur’un Semerkand şehrinin payitaht olması itibariyle ona ne kadar ehemmiyet verdiği belirtilerek ayrıca şehirde zanaatçılığın gelişmesine çok önem verildiği vurgulanmıştır. Ti­mur’un sarayını ziyaret eden ve Tebriz üzerinden seyahat eden Kastilya Kralı’nın elçisi Clavijo’nun Timur’un Semerkand şehrindeki zanaat ve imar fa­aliyetlerine dair kayıt ettiği malumatlar ortaya koyulmuştur. Bu malumat­larda Timur döneminde Semerkand’a Şam’dan ok yontan ve muhtelif silah imal eden ustalar, cam ve topraktan eşya imal eden camcılar, Anadolu’dan bulabildiği her çeşit sanat erbabı ile okçular getirtildiğinden bahsedilmekte­dir. Bu dönemde bundan başka ticaretin gelişmesine de büyük önem verildiği ve Semerkand’ın ölçülerinin hızla gelişen ticaretin ihtiyacını karşılayamaz hale gelmesinden ötürü baştanbaşa yeniden inşa edildiği anlatılmaktadır.

         Kitabın dördüncü ana bölümü ise Timur Dönemi Yapıları (17-22) olarak isimlendirilmektedir. Burada Timur’un emriyle Semerkand’da inşa edilen ya­pıların bir kısmının oldukça harap bir şekilde de olsa günümüze ulaştığı hak­kında bilgi verilmiştir. 12. yüzyıla ait Orta Asya’daki Karahanlılar zamanının inşaatı ile 14-15. yüzyılların yapıları (saraylar, medreseler, camiler, türbeler vs.) arasındaki benzerlikler ve farklılıklar hakkında ayrıntılı malumatlar veril­mektedir. 14-15. yüzyıllarda, özellikle Timur ve Timurîler döneminde, tezyi­nat işlerine fazlaca ehemmiyet verilmesi ve tezyinat sanatının geldiği seviye ifade edilmiştir. Çini tezyinatın, o devrin Orta Asya ve İran binalarının deko­ratifinde büyük bir rol oynadığı vurgulanmıştır. İnşaat ustaları ve onların ça­lışma işlemi üzerine verilen bilgilerle bu ana bölüm tamamlanmıştır.

         Şah-ı Zinde (23-37) başlığı eserin beşinci ana başlığıdır. Burada 14-15. yüzyıllardan günümüze kadar muhafaza edilebilen Şah-ı Zinde namı ile şöh­ret kazanan meşhur Semerkand yapılarından bahsedilmektedir. Güzel sanat­lar bakımından da ehemmiyetli olan bu yapılar kompleksinin, feodal eşraf ve Timur ailesinin mezarlığından oluştuğu gibi bilgiler ileri sürülmektedir. Bu ya­pılar kompleksinde yer alan Timur devrine kadar Orta Asya’da inşa edilen Hoca Ahmed Türbesi, Timur dönemine ait Tuğluğ-Tekin Türbesi, Timur’un eşlerinden biri olan Türkan-Aka’ya ait türbe, İran sanatkârların eliyle yapılan Emirzade Türbesi, Timur’un kız kardeşi olan Şirinbek-Aka’ya ait türbe ve bun­dan başka yapıların da ayrıntılı tasviri yapılmaktadır. A. Yakubovskiy’in yaptığı bu yapıların tasvirini okurken müellifin Timur döneminde inşa edilen mimarî sanat eserlerine hayran kaldığı görülmektedir. Bununla birlikte yazar çalış­masında bu mezarlığın inşasında Timur’un büyük bir siyasî gaye göz önünde tuttuğundan da söz etmiştir.

         Eserin altıncı ana bölümü Timur (Bibi Hanım) Camisi (39-51) adını ta­şımaktadır. Burada 15. asrın yazılı kaynaklarında yer alan Bibi Hanım Camisi adıyla bilinen Semerkand’daki Timur Camisi’ne ilgili geniş bilgi ortaya koyul­muştur. Şerafeddin-i Yezdî, Abdurrezzak-ı Semerkandî, Clavijo, İbn Arabşah, Hafız-ı Ebru ve 15. yüzyılın anonim bir İran müellifinin bu cami hakkındaki malumatlarından ayrıntılar aktarılmıştır. Timur’un resmî tarihçisi Şerafeddin-i Yezdî’nin 15. asrın başlarında yazdığı Zafername adlı eserinde yazılan cami­nin inşası için Hindistan’dan 95 adet fil getirildiği, hayvan koşulu arabaların ve pek çok insanın yardımı ile muazzam taşların taşındığına dair malumatlar ortaya koyulmuştur. Timur’un muasırı olan Arap tarihçisi İbn Arabşah’ın ise bu camiyi inşa ettiren Timur’un karakteri ve mizacıyla ilgili verdiği bilgiler ileri sürülmüştür. Bundan başka bu bölümde Timur (Bibi Nanım) Camisi’nin yıkı­lan veya zarar gören kısımları hakkında da önemli bilgiler verilmektedir. Ese­rin Yedinci ana bölümü ise Gûr-ı Mir. Timur Türbesi (53-57) başlığını taşımak­tadır. Burada 14. ve 15. yüzyıllara ait Semerkand’daki Gûr-ı Mir (Emirin Me­zarı) Türbesi anlatılmaktadır. Bu türbede Timur’un kendisi ve bazı yakınları­nın medfun olduğundan bahsedilmiştir. Ayrıca türbenin fevkalade zengin tezyinatının tasviri ayrıntılarıyla verilmektedir. Burada Semerkand’ın tarihî abidelerinin tetkik ve muhafazası işinde 35 senelik ömrünü sarf etmiş olan arkeolog V. L. Vyatkin’in Timur Türbesi’nin iç tezyinatı ile ilgili tasviri de or­taya koyulmuştur.

         Kitabın son ana bölümü Uluğ Bey Zamanında Semerkand (59-64) adını taşımaktadır. Burada 15. yüzyılın başlarında yazan yarı resmî tarihçi Şerafed­din-i Yezdî’nin Zafername eseri, İranlı şair Câmî’nin 1481 tarihinde yazdığı Divan’ı, 15. yüzyılın Çağatay şairi Nizameddin-i Süheylî’nin Divan’ı ve 12. yüz­yıl şairi Nizamî-i Gencevî’nin Hamse-i Nizamî adlı eseri hakkında kısa bilgiler verilmektedir. Bu el yazma eserlerinden başka bir 16. yüzyıl İran ressamının resminden de bahsedilmektedir. Bu eserin, 16-17. yüzyıllarda Hindistan’da hüküm süren Babür Hanedanlığı’nın soy kütüğünü içermekte olduğu ve 16. yüzyıl Doğu ressamlarının hükümdarlarını nasıl tasvir ettiklerini anlatması ba­kımından olduğu kadar hükümdarların hayatlarını gösteren malumatı ihtiva etmesi bakımından da gayet enteresan olduğu belirtilmektedir. Ana bölüm içerisinde ayrıca Timur’un 1405 yılında vefatından sonraki olaylar üzerinde kısaca durulmaktadır. Orta Asya’daki, bilhassa Semerkand’daki kültürel ha­yatın, ta 15. yüzyılın yarısına kadar zirvede kalmaya devam ettiğinden söz edilerek Timur’un torunu ve alim Uluğ Bey zamanındaki (1409-1449) Semer­kand’ın edebiyat, ilim ve inşaat sanatı sahasında kültürel faaliyetlerin mer­kezi olduğu vurgulanmıştır.

         Eser, istifade edilen çalışmaların belirtildiği Kaynakça (65-67), kullanı­mını kolaylaştıran Dizin (69-72) ve Ekler Listesi (75) ile resimlerin yer aldığı Ekler (73-92) kısımları ile son bulmaktadır. Burada tanıtımı yapılan Aleksandr Yakubovskiy’in çalışması, Timur ve Timurîler Dönemi üzerine yapılacak olan çalışmalarda görülmesi ve mutlaka incelenmesi gereken Ortaçağ Orta Asya tarihi için yazılmış önemli yayınlardan biridir. Kitap, Çağatay Devleti’nde ordu ve harp teçhizatı, Timur dönemindeki Semerkand’da zanaat, imar faaliyatleri ve mimarî yapılarına dair malumatları ayrıntıları ile aktarması açısından da mühim bir kaynaktır. Ayrıca Timurîler devri sanatı üzerine de çalışmak iste­yen araştırmacıların mutlaka görmesi gereken nadir çalışmalardan biridir.