Arkeolojinin Kısa Tarihi

B. FAGAN, Arkeolojinin Kısa Tarihi. İstanbul 2019. Alfa Yayıncılık, 416 sayfa. Çev. A. YILMAZ. ISBN: 9786051719511

Hellence’de Antik, Eski anlamlarına gelen arkhaios ile söz, bilgi, düşünce ve kavrayış anlamlarına gelen logos kelimelerinin birleşiminden oluşturulan ark­haiologos kelimesi, ilk kez Atinalı düşünür Platon (MÖ 427-347) tarafından Hippias Maior diyaloğunda (285D), halkın eski kahramanların soylarına ve eski kentlere olan ilgisinden bahseden Hippias’a söylettirilmiştir. Bir diğer Atinalı Thukydides (MÖ 460-400) ise Peloponnessos Savaşları olarak bilinen eserinde (I. 7.), bugün arkeolojik bir yaklaşım olarak kabul edilmesi mümkün bir şekilde, Delos’u yağmalayan Atinalıların burada açtıkları mezarlarda kar­şılaştıkları ölü gömme biçimlerinin ve mezarlarda bulunan eşyaların Karialı­ların ölü gömme gelenekleriyle benzerlik gösterdiğini ifade etmiş ve bu tes­pitten yola çıkarak eskiden yaşamış bu adalıların korsanlık yaptığı sonucuna ulaşmıştır. İnsanların her dönemde, uzak ya da yakın geçmişte meydana ge­len olaylar hakkında bilgi sahibi olma ihtiyacı içinde oldukları söylenebilir. Geçmişte yaşanan bu olayların ortaya çıkarılması, değerlendirilmesi ve an­lamlı bir sonuca erdirilmesi, uzun bir süreç içerisinde gelişen arkeolojik yön­temler sayesinde mümkün olmuştur. Nitekim binlerce yıldır bilinen ve çeşitli şekillerde kullanılan “arkeoloji” kelimesi günümüzde en kısa şekliyle tarihön­cesinde ve tarihsel dönemlerde insan geçmişini araştıran bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Tanıtımı yapılan bu eserde arkeoloji biliminin, adanmış çalışmaların neticesinde ya da bazen sadece tesadüflerle ortaya çıkan keşif­ler ışığı altında bir bilim dalı olarak nasıl geliştiği, kısa bölümler halinde oku­yucuya aktarılmaktadır.

Eser, İçindekiler (6-9), 40 bölümlük ana metin (9-405) ve Dizin (406-416) kısımlarından oluşmaktadır. Geriye Dönük Merak (9-18) başlıklı birinci bö­lümde, MS 79 yılında patlayan Vezüv Yanardağı’nın saçtığı toz ve küllere gö­mülen Herculaneum kentinin günümüzden 300 yıl önce bir çobanın su kay­nağı bulmaya çalışırken kazdığı yerden nasıl keşfedildiği, arkeolojinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkmaya başladığı bu ilk dönemlerde, öncü olarak kabul edilebilecek Johann Joachaim Winckelmann, Paul Emile Botta, Austen Henry Layard, Lord Carnarvon ve Daniel Cahen’in keşiflerine ve yaptıkları çalışma­lara değinilmiştir. Eşekler ve Firavunlar (19-28) başlıklı ikinci bölümde, 1798 yılında genç Napolyon Bonapart’ın ordusu ve bilim insanlarıyla Mısır’a gelişi ve yapılan çalışmalarla antik Mısır Uygarlığı’nın keşfine atılan ilk adımlar an­latılmaktadır. Eski Mısır’ı Yorumlamak (29-38) başlıklı üçüncü bölümde Ro­setta Taşı’nın çözümlenmesi, böylece antik Mısır’ın resmi dilinin keşfi anlatıl­maktadır. Ninova Kazıları (39-48) başlıklı dördüncü bölümde, XIX. yüzyıl baş­larında insanların kutsal metinlerden bildikleri Ninova kentini bulmak üzere Paul Emile Botta tarafından 1842 yılında bölgede yapılan çalışmaları ve bu çalışmaların neticesinde Assur kralı II. Sargon’un (MÖ 722-705) sarayının keşfi, Botta’nın çağdaşı Austen Henry Layard tarafından aynı bölgede bulu­nan höyüklere ilişkin yapılan çalışmalar aktarılmaktadır. Tabletler ve Kazılan Tüneller (49-57) başlıklı beşinci bölümde Henry Rawlinson’un Babil ve Elam dillerini Mezopotamya Bölgesinde çeşitli yerlerden çıkarılan kil tabletler üze­rinden incelemesi, bir kazıcı çırağı olan George Smith’in Kuyuncik’de yaptığı kazılar ve buluntuları anlatılmaktadır. Mayalar Ortaya Çıkıyor (58-67) başlıklı altıncı bölümde, 1840 yılında John Lloyd Stephens ve Fredrick Cat­herwood’un Orta Amerika Bölgesi’nde eski Maya Uygarlığı kalıntılarının keşfi ve keşiflerini takiben bölgede yaptıkları çalışmalar aktarılmaktadır. Baltalar ve Filler (68-78) başlıklı yedinci bölümde İngiliz toprak sahibi John Frere’nin 1797 yılında Hoxne’de keşfettiği antik taş baltalar ve fil kemikleri ile William Smith ve Charles Lyell’in toprağın çeşitli katmanlarında keşfettikleri benzer buluntulara, bölgedeki mağaralarda rastlanan diğer kültür kalıntılarına deği­nilmektedir. Büyük Dönüm Noktası (78-87) başlıklı sekizinci bölümde, Char­les Darwin ve Eugene Dubois’in canlı türlerin evrimi ve insan fosillerinden yola çıkarak yaptıkları değerlendirmeler aktarılmaktadır. Üç Çağ (88-97) baş­lıklı dokuzuncu bölümde Danimarkalı Christian Jürgensen Thomsen’in tarih öncesi dönemleri; taş, tunç ve demir çağı olarak kısımlara ayırması anlatıl­maktadır. Buzla Kaplı Bir Dünyada Taş Çağı Avcıları (98-107) başlıklı onuncu bölümde, Le Moustier, La Ferrassie, La Madeleine ve Cro-Magnon mağara­larından elde edilen buluntular ve tarih öncesi ilk Avrupalı toplulukların izle­rinin keşfi anlatılmaktadır. Çağlar Boyu (108-117) başlıklı on birinci bölümde 1853 yılında İsviçre’nin, sonradan MÖ 4000-1000 yıllarına tarihlenecek olan göl yerleşimlerine değinilmektedir. Höyük Yapıcılar Miti (118-127) başlıklı on ikinci bölümde yerli Amerikalılar yapıldığı düşünülen ve yeni yerleşimciler ta­rafından XIX. yüzyıl başlarında keşfedilen höyükler anlatılmaktadır. Bilinmeze Adım Atmak (128-137) başlıklı on üçüncü bölümde Amerikan yerlileri tara­fından yapılan pueblo isimli yerleşim yerlerinin keşfi ve bu yerleşim yerle­rinde yapılan incelemeler anlatılmaktadır. Boğalar! Boğalar! (138-147) baş­lıklı on dördüncü bölümde 1868 yılında Altamira ve Lascaux mağaralarında polikrom (çok renkli) duvar resimlerinin keşfedilmesi aktarılmaktadır. Home­ros’un Kahramanlarının Peşinde (148-157) başlıklı on beşinci bölümde, Hein­rich Schliemann’ın Antik Troia tutkusu, Troia ve Mykenai antik kentlerinde yürüttüğü faaliyetler ve elde ettiği buluntular anlatılmaktadır. Örgütlü Sağ­duyu (158-167) başlıklı on altıncı bölümde, Lane Fox Pitt Rivers’ın 1893 yı­lında Wor Barrow’daki uzun bir tümülüsde, kendi ifadesiyle mantıklı bir bi­çimde yürütülen çalışmalarına değinilmektedir. Küçük ve Gösterişsiz (168-177) başlıklı on yedinci bölümde Flinders Petrie’nin 1880 yılında Giza Pira­mitleri’ne ilişkin çalışmaları, Memphis Antik kenti yakınlarındaki Ghurab ken­tinde yaptığı araştırmalar aktarılmaktadır. Minatouros’un Sarayı (178-187) başlıklı on sekizinci bölümde Arthur John Evans’ın 1894 yılında Girit Adası’nda Kral Minos’un sarayını keşfi ve bu bölgede yaptığı çalışmalara de­ğinilmiştir. Erkek İşi Değil (188-197) başlıklı on dokuzuncu bölümde, alanda iki kadın öncü olan Gertrude Bell ve Harriet Boyd Hawes’in Suriye, Petra, Mı­sır ve Fas’ta yaptıkları çalışmalar anlatılmıştır. Kilden Tuğlalar ve Bir Tufan (197-206) başlıklı yirminci bölümde I. Dünya Savaşı (1914- 1918) sonrasında Babil Antik kenti bölgesinde sürdürülen kazılarda elde edilen antik tuğlaların üretilme şekillerine göre yapılan tespitlere ve araştırmalara değinilmiştir.

Şahane Şeyler (207-2016) başlıklı yirmi birinci bölümde Howard Carter’in 1922 yılında firavun Tutankamon’un (MÖ 1332-1323) açılmamış mezarını keşfi ve sonrasında Yukarı Mısır’da eski eserlerden sorumlu müfettiş olarak yaptığı çalışmalar anlatılmıştır. Bir Şefe Yarışır Bir Saray (218-227) başlıklı yirmi ikinci bölümde, 1891 yılında Afrika’da Büyük Zimbabve’nin antik taş du­varlı labirenti ve şehrin evlerinin keşfi aktarılmaktadır. Doğu ve Batı (228-237) başlıklı yirmi üçüncü bölümde eski eser toplama tutkusuyla Çin’de baş­layan arkeoloji ilgisi ve Aurel Stein’in Çin ve Hindistan sınırlarındaki uzak ül­kelerin içlerine yaptığı seyahatlere değinilmektedir. Deniz Kabuğu Höyükleri, Pueblolar ve Ağaç Halkaları (238- 247) başlıklı yirmi dördüncü bölümde, 1902 yılında Max Uhre’nin San Francisco Körfezi’nde deniz kabuğu höyükle­rini keşfi ve burada yaptığı çalışmalar anlatılmıştır. Alev Saçan Bir Dev (248-257) başlıklı yirmi beşinci bölümde Robert Eric Mortimer Wheeler’in Hindis­tan’daki arkeolojik çalışmalarına değinilmiştir. Nehrin Kıvrıldığı Yer (258-267) Julian Steward’ın Kuzey Amerika yerlileri üzerine yaptığı çalışmalar aktarıl­mıştır. Çağları Tarihlendirmek (268 -277) başlıklı yirmi yedinci bölümde rad­yokarbon tarihleme yönteminin keşfi ve yöntemin gelişimi anlatılmıştır. Eko­loji ve Tarihöncesi Dünya (278-287) başlıklı yirmi sekizinci bölümde John Gra­hame Douglas Clark’ın tarihsel dönemlerde Britanya ve Kuzey Avrupa’da ya­şamış olan insanların doğal çevrelerine odaklı arkeolojik çalışmalarına deği­nilmiştir. Sevgili Çocuk (298-307) başlıklı yirmi dokuzuncu bölümde, 1959 yı­lında Boise Güney İnsan- Maymunu’nun keşfi ve buluntuya sevgili çocuk is­minin verilmesi ve bölgede yapılan diğer insan fosili araştırmaları aktarılmış­tır. İlk Çiftçiler (298-307) başlıklı otuzuncu bölümde John Braidwood’un 1950 ve takip eden yıllarda Irak Zağros, Türkiye Çayönü ve Ürdün Eriha’da insan topluluklarının ilk olarak tarıma geçiş dönemi üzerine yaptığı çalışmalar an­latılmıştır. İmparatoru Korumak (308-317) başlıklı otuz birinci bölümde, MÖ 221 yılında Çin’de toplumu tek yönetim altında toplayan Qin Shi Huang’ın anıtmezarı ve mezarda bulunan gerçek boyutlu yüzlerce terracotta asker fi­gürlerinden oluşan ordunun keşfine değinilmiştir. Sualtı Arkeolojisi (317-326) başlıklı otuz ikinci bölümde George Bass’ın yürüttüğü sualtı arkeolojik çalış­malar ve bu kapsamda Gelidonya Burnu Batığı, Yassı Ada, Girne ve Uluburun lokasyonlarında gerçekleştirdiği faaliyetler anlatılmıştır. Kolonicilerle Ta­nışma (327-336) başlıklı otuz üçüncü bölümde, Ivor Noel Hume’nin 1607 yı­lında Virgina’ya gelen ilk yerleşimcilerin araştırılması kapsamında ilk Ameri­kan plantasyonları ve kolonyal yerleşim yerleri üzerine yaptığı çalışmalar ak­tarılmıştır. Buz Adam ve Diğerleri (337-346) başlıklı otuz dördüncü bölümde 1991 yılında Alman dağcılar tarafından Alp Dağları’nda 3210 m yükseklikte bulunan Buz Adam Otzi’ye ilişkin olarak yapılan çalışmalara değinilmiştir. Moche’nin Savaşçı Rahipleri (347-356) başlıklı otuz beşinci bölümde Peru’da iki bin yıl önce varlık gösteren Mocha Uygarlığı dönemine ait piramitlerin ve diğer buluntuların keşfi anlatılmıştır. Kozmos için Tünel Kazmak (357-366) başlıklı otuz altıncı bölümde Mexico City yakınlarındaki MS 100-750 yıllarına tarihlenen yüzlerce piramit ve imalathane ile binlerce konuttan oluşan Teo­tihuacan kentinin antik kozmolojiye ilişkin olduğu düşünülen yapılarının top­rak altına nüfuz eden radar sistemi ile keşfi aktarılmıştır. Çatalhöyük (367-376) başlıklı otuz yedinci bölümde Çatalhöyük buluntularını keşfeden James Mellaart’ın ve Ian Hodder’in bölgede yaptıkları inceleme ve değerlendirme­lerine değinilmiştir. Manzaraya Bakmak (377- 386) başlıklı otuz sekizinci bö­lümde Stonehenge’de uzaktan algılama yöntemi kullanılarak elde edilen bil­giler aktarılmıştır. Görünmeyene Işık Tutmak (386-395) başlıklı otuz doku­zuncu bölümde Kamboçya’da bulunan Angkor Wat’ın LIDAR (Light Detection and Ranging) yöntemiyle incelenmesi sonucu ortaya çıkan veriler değerlen­dirilmiştir. Arkeolojinin Bugünü ve Yarını (396-405) başlıklı kırkıncı bölü­münde yeni teknolojik imkânların sağladığı faydalara rağmen toprağın derin sürülmesi, endüstriyel gelişmeler ve yağmacılar nedeniyle arkeolojik alanla­rın tehdit altında olduğu vurgulanmıştır. Bölümde arkeolojik incelemelerin, eski kahramanlık günlerindeki ruhunun aksine, günümüzde uzun dönemli uluslararası proje girişimleri olarak değerlendirildiği belirtilmiştir. Eser, Dizin (406-416) kısmı ile sonlandırılmıştır.

Herodotos Historia’sının başlangıcında çalışmasının amacını insanoğlu­nun yaptıkları zamanla unutulmasın ve gerek Yunanlıların gerekse barbarla­rın meydana getirdikleri harikalar bir gün adsız kalmasın şeklinde sunar. İn­sanoğlunun tarihsel süreç içerisinde yaptığı işler ve meydana getirdiği hari­kalar günümüzde hala araştırılmakta ve ifade ettikleri anlamlar kavranmaya çalışılmaktadır. Nitekim geçmişi bilmeden geleceğe dair sağlıklı ve tutarlı ön­görülerin yapılamayacağı açıktır. Sürdürülen bu zahmetli ve kapsamlı arkeo­lojik faaliyetler, arkeoloji kelimesinin Türkçe Büyük Sözlük’te yer alan karşılığı olan kazı bilimi kelimesi ile sınırlandırılamaz. Tanıtımı yapılan eserde, insan­lığa bu bakış açısını sağlayan Arkeoloji biliminin zor şartlar altında ve el yor­damıyla ortaya çıkışından bugün en yeni teknolojilerin kullanılmasıyla gelişi­mini sürdüren bir bilim dalı haline gelişi okuyucuya akıcı bir dille aktarılmak­tadır.