Eskiçağ Ahlakları

 

A. TİMUÇİN, Eskiçağ Ahlakları. İstanbul 2015. Bulut Yayınları, 368 sayfa. ISBN: 9789752865099

2015 yılında Bulut Yayınları tarafından yayımlanan Eskiçağ Ahlakları baş­lık­lı çalışma Afşar Timuçin tarafından kaleme alınmıştır. Timuçin’in değerlen­dirmeleriyle Eskiçağ felsefelerine genel bakış sunulmakla birlikte, ahlak öze­linde çağın düşünürlerinin öğretilerine odaklanılmaktadır.

Çalışma; Başlarken (9-37), Eski Yunanistan’ın Toplumsal ve İktisadi Yapısı (39-65), Felsefede İlk Atılımlar İlk Düşünürler (69-93), Miletos Okulu ve Ephe­soslu Herakleitos (93-115), Pythagoras: Sayıların Filozofu (115-131), Elea Oku­lunun Usçu Bakış Açısı (131-141), Atomcu Kavrayışlar (141-161), Sofistler (161-175), Sokrates ’de Bilgi ve Ahlak Sorunları (175-205), Platon’un Bilgelik Ahlakı (205-225), Aristoteles Felsefesinde Bilgi ve Ahlak Sorunları (225-257), Epikuros’un Maddeci Atomculuğu (257-277), Roma’da Toplumsal ve Siyasal Ya­şam (277-293), Stoa Felsefesi (293-321), Paganlıktan Hıristiyanlığa ya da Eskiçağ’ın Sonu (321-337), Bitirirken (337-347) başlıklı bölümlerden oluş­maktadır. Başlarken ve Bitirirken dışındaki bölümleri kendi içinde alt başlık­lara ayrılan eser, kaynaklar ve dizin sunumuyla sonlanmaktadır.

Başlarken (9-37), başlığı altında insanın ve değerlerinin tartışması yürü­tülürken felsefe-ahlak bağı kurulmaktadır. Bu bağın kurulmasına çalışmanın kapsamını belirlemek açısından önem verilmektedir. Yazar, bu aşamada yet­kin­leşmiş bilincin önemine değinir. Ahlakın, kolaycı, yetkinleşmemiş bilinçler için yasa koyan biçiminin; yaşamın bilgisinin araştırılmasına, tartışmaya ve usun gelişimine engel olacağı ifade edilmektedir. Bu bağlamda bilgelikten ve düşünceden bağımsız bir ahlak düşünülemeyeceği için, donanımlı bir usla dün­yaya bakmanın önemi çalışmanın içeriği doğrultusunda irdelenmektedir.

Birinci Bölüm: Eski Yunanistan’ın Toplumsal ve İktisadi Yapısı (39-65) dört alt başlıktan oluşmaktadır. Yunanistan İlk Uygarlıkların Kalıtçısı (39-47) isimli başlıkta Hellenlerin nereden geldikleri, kim oldukları ilgili kaynak sunumlarıy­la birlikte incelenir. Dor göçleri öncesi Akha toplumu hakkındaki bilgilerle birlikte, Dor göçleriyle başlayan kargaşa dönemi ve yeniden yükseliş döne­min­de yaşanan gelişmeler sunulmaktadır. Yunan Toplumlarının Yapısı (47-55) başlığında kent devletlerinin siyasi, kültürel yaşamı, Atina ve Sparta ör­nekleri üzerinden antik ve modern kaynaklar da kullanılarak detaylandı­rılmak­tadır. Atina’da yaşanan iktisadi gelişmeler sonucu toplumsal yaşamın iyiden iyiye karmaşıklaşması, yaşanan sınıfsal çelişkilerin yeni siyasi sonuçları olan demokrasi ve tiranlık rejimlerine değinilmektedir. Dış Tehlikeler/Pers Yayılması (55-63) başlıklı bölümde Hellen-Pers savaşlarının geçtiği dönem ko­nu edilmektedir. Hellenler tarafından Pers tehlikesine karşı Attika-Delos Deniz Birliği’nin kurulması ve sonraki yıllarda yaşanan Peleponessos Savaşları incelenir. Makedonya’nın Artan Gücü (63-69) başlığı yazarın ifadesiyle; Hel­lenlik döneminin bitip, Hellencilik döneminin başlamasına vesile olan, Make­donya’nın Hellas üzerinde baskısının arttığı dönemdeki gelişmeleri ele al­mak­tadır. II Philippos ve Büyük İskender dönemi siyasi gelişmeleriyle birlikte İskender’in hayatı hakkında bilgiler verilmektedir.

İkinci Bölüm: Felsefede İlk Atılımlar İlk Düşünürler (69-93) ana başlığında fel­sefi düşünüşün ortaya çıkış nedenleri irdelenmekte ve Yedi Bilgeler olarak anılan ilk düşünürler incelenmektedir. Bölüm on alt başlıktan oluşmaktadır. Felsefenin Başlangıç Koşulları (69-72) başlığında, mitolojik düşünceden felsefi düşünceye geçişin toplumsal, coğrafi nedenleri irdelenirken, bu süre­cin bazı kültür tarihçileri tarafından mucize olarak ifade edilmesi eleştiril­mektedir. Bir diğer başlık Yedi Bilgeler’in (72-74) kim olduklarını ve hakların­daki bilgileri temin ettiğimiz kaynakları açıklamaktadır. Felsefe – mitolojik düşünce ilişkisine değinilmekte ve yedi bilgein felsefeyle bağı incelenmekte­dir. Diğer alt başlıklar; Kleobulos (74-76), Solon (76-78), Khilon (78-80), Pitta­kos (80-81), Thales (81-86), Bias (86-87) Anakharsis, Myson, Pherekydes (89-93) düşünürlerinin ismini taşımaktadır. Yaşamları hakkında kısa bilgiler içer­mekle birlikte Diogenes Laertios’un sunduğu kaynaklar doğrultusunda, düşü­nürlerin mektuplaşmaları, haklarındaki söylenceler, mitlerle karışmış açıkla­malar ve özdeyişleri yer almaktadır. Bahsi geçen düşünürler arasından So­lon’un Atina’da uyguladığı reformlara, Kleobulos’un Hellen düşüncesinin or­ta yer anlayışını dile getiren “Ölçü en iyi şeydir” değimine ve Thales’in bu düşü­nürler arasından bilgi problemi çerçevesinde ayrılarak evrene, doğaya yönelmesi sonucu gerçek anlamda felsefenin kurucusu olduğuna vurgu ya­pılması dikkat çekmektedir.

Üçüncü Bölüm: Miletos Okulu ve Ephesoslu Herakleitos (93-115), dört alt başlıktan oluşmaktadır. Ionia’da Büyük Uyanış (93-96) alt başlığı, felsefenin Ionia halklarının yaratısı olduğunu vurgulamaktadır. Ionia üzerindeki doğu etkilerinin felsefenin doğuşuna katkısı ve Miletos kentinin gelişmiş kültürel yaşamının etkileri açıklanmaktadır. Thales, Anaksimandros, Anaksimenes (96-99) başlığında Thales‘in ve öğrencilerinin felsefelerindeki varlığı açıklama çalış­ma­larına ve belirlemeye çalıştıkları ilksel nedenlere odaklanmaktadır. Değişenin ve Değişmeyenin Filozofu: Ephesoslu Herakleitos (99-115) özelinde Herakleitos’un insan ve evrene dair sorunları bütün halinde tartışmaya aç­masıyla birlikte ilk köklü ve kapsayıcı felsefe olduğu belirtilmektedir. Bu bağ­lamda Miletos okuluyla ilişkisine de değinilerek incelenmektedir. Yazar değerlendirmesinde Herakleitos‘un ahlak öğretisi geliştirmediğini fakat Stoa felsefesine uzanan bir ahlak anlayışının izinin sürülebileceğini ifade ederek, bunu açmaktadır. “Sonuçta ortada örnek bir yaşam süren filozof vardır” ifa­de­si ahlak bağlamı kurulmasını sağlamaktadır. Herakleitos’un ahlak anlayışı­nın izi sürülürken ve bilgi problemine yaklaşımı incelenirken, düşünürün ‘Do­ğa Üzerine’ adlı yapıtından özdeyişlerle birlikte, çeşitli kaynaklar sunulmakta­dır. Dördüncü Bölüm: Pythagoras Sayıların Filozofu (115-131) iki alt başlıktan oluşmaktadır. Pythagorasçılığı Hazırlayan Ortam (115-117) başlığında Pers teh­di­dinin Ege’de yeşeren felsefeye etkisi açıklanmakta ve değişir-değişme­yen ve ussal-duyulur olan çerçevesinde gelişen Ionia düşünce dünyası ince­len­mektedir. Pythagorasçılık İnanca Dönüşen Felsefe (117-131) özelinde Py­tha­goras’ın yaşamı ve öğretisini geliştirme aşamaları sunulmaktadır. Doğa, matematik, müzik gibi birçok alanda aktif olan Pythagorasçıların kavrayışları, buluşları açıklanmaktadır. Zamanla Dionysosçu ve Orpheusçu öğelerle ayrı­lamayacak bir biçimde birleşen Pythagorasçılığın, tarikata dönüşmesindeki aşamalar ve takipçilerinin izlediği bazıları ussal olmayan katı kurallar konu edilmektedir. Açıkça sunulan ahlak kuramı bırakmadıkları ifade edilmekle bir­likte, Pythagoras’ın çömezi Lysis‘in oluşturduğu düşünülen tartışmalı metin­ler ‘Altın Dizeler’den örneklerle desteklenerek ahlak tutumları çözülmekte ve değerlendirilmektedir.

Beşinci Bölüm: Elea Okulunun Usçu Bakış Açısı (131-141), dört alt başlık­tan oluşmaktadır. Okulun Kurucusu Ksenophanes (131-134) başlığında, Elea okulunun felsefede başka bir başlangıç noktası olduğu vurgulanır. Kurucu Ksenophanes‘in hayatı ve düşünceleri hakkında bir dizi bilgi sunulmaktadır. Ksenophanes’in, Hesiodos ve Homeros’un tanrıları insan biçiminde düşün­müş olmasına karşı sunduğu eleştirisiyle, Heptanrıcılık anlayışına ulaşmış olması ilgi çekmektedir. Ahlak özelinde bir görüş bırakmamış olmasına rağ­men yazar, Ksenophanes’in “Her şeyden önce eleştiriye yatkın bilge ahlakıyla insanları dogmacı uykularından uyandırmak istiyordu” ifadesiyle Ksenopha­nes‘in ahlak tutumuna netlik kazandırmaya çalışmaktadır. Elea’lı Parmenides (134-135) bölümünde yazar felsefede öğretilerin Parmenides’e kadar doğa­nın görünümünden temellendirilmesine karşın, Parmenides ile birlikte ussal felsefenin temellerinin atıldığını belirtmektedir. Bu sürecin ise Platon felsefe­sini temellendirmesine dikkat çekilmektedir. Elealı Zenon (135-139) başlığın­da Elea okulunun öğretileri toplanmaktadır. Elealı Zenon’un hayatına dair açıklamalar getirilirken, düşünülür ve duyulur dünya ayrımına değinilmekte­dir. Herakleitos ve Parmenides felsefesinin iki kutuplu yapısına dikkat çekilir. Bir tarafta deneyci Ionia olumculuğu, diğer tarafta ise Parmenides usçuluğu vardır. Elea kutbunun deneyci bakışa karşı gelişen bütün felsefelerin teme­linde yer aldığı ifade edilmektedir. Elea’dan Sapma: Melissos (139-141) başlığında, Melissos’un Parmenides’i savunmak isterken Elea’dan sapması üzerine görüşleri açılmaktadır. Altıncı Bölüm: Atomcu Kavrayışlar (141-161) dört alt başlıktan oluşmaktadır. Atomculuğa Doğru (141-143) başlığında atom­cu­luğun, Ionia’nın duyumculuğuyla Elea’nın usçuluğunu birleştirirken daha gerçekçi bir görünüm elde ettiği ifadesine açıklık getirilmektedir. Yazar, Eskiçağ atomculuğunu önemli bir başarı olarak niteler. Eskiçağ atomculuğu­nun gelişimi ve düşünürleri hakkında genel bilgiler verilirken eski ve yeni atom­culuk ayrımı yapılmaktadır. Empedokles (143-147) atomculuğa kapı ara­layan isim olarak bölümde işlenmektedir. Hayatı ve öğretileri hakkında bil­giler kaynaklarla desteklenerek aktarılırken, kişiliğine de değinilmektedir. Doğu – Batı düşünce geleneklerinin ikisine birden yakınlığı nedeniyle ve ken­di­sinden önceki filozofların öğretilerini birleştirme çabasından kaynaklı öz­gün bir öğreti geliştirmiş olması vurgulanmaktadır. Öğretisinde belirlediği ana maddelerin sevgi, nefret duygularıyla form değiştirmesi onu atomculuğa ve do­ğu düşüncesine yakınlaştıran nedenler olarak sıralanarak, öğretisi açılmak­tadır.

Anaksagoras (147-150) isimli başlıkta Anaksagoras’ın yapıtı ve hayatına dair bilgiler kaynaklarla desteklenerek açıklanmaktadır. Düşüncesinin içeri­ğinde kendisinden önceki bütün felsefelerden izler bulunduğu ve Atina’da felsefenin kökleşmesini sağladığı ifade edilir. Geliştirdiği ‘nous’ kavramı ince­lenmektedir. Atomculuk: Leukippos ve Demokritos (150-161) başlığında iki ismin yaşamları hakkında bilgiler verilirken, ikilinin atomculuğun kurucusu oldukları ve düşünceleri arasında belirgin bir fark bulunmadığı belirtilir. Öğ­retileri bilgi problemi çerçevesinde ele alınmaktadır. Çalışmanın konusu bağ­lamında fiziksel ve ruhsal durumları mekanik, fizyolojik nedenlerle açıklama­ları dikkat çekmektedir. Demokritos’un gelişmiş bir ahlak kuramı olmamasına karşın, çalışmada da yer alan özdeyişlerinde yaşam formülleri vermektedir. Yazar, öğretide hazcılığa doğru sezdiği eğilimi açarken aynı zamanda Demok­ritos’ta önemli olanı bilgelik olarak belirlemektedir. Yedinci Bölüm: Sofistler (161-175) üç alt başlığa ayrılmaktadır. Yeni Yaşam Koşulları (161-169) Ati­na’nın MÖ IV. yüzyıldaki siyasi, kültürel yaşamını özetleyerek başlamaktadır. Pers tehdidinin kalkması sonrası teknik alandaki ilerlemeler ve Atina’nın kültür merkezi konumuna gelme aşamaları incelenir. Bu gelişime rağmen fel­se­fenin Sofistlerle beraber tabansız bir kuşkucu bakışa bürünmesine, sığlaşa­rak güzel söz söyleme uğraşı haline gelmesine ve insanların para karşılığı ders veren bu insanlara yönelimine dikkat çekilerek irdelenir. Yine de yazar bu dö­nemi tam bir verimsizlik dönemi olarak ele almadan bazı açıklamalar sun­mak­tadır. Protagoras (169-172) başlığında yazar, erdemin öğretilebilir oldu­ğu­nu belirten düşünürün (bu bağlamda Sokrates’e yaklaştığı) insanı her şeyin ölçütü olarak ele alan düşüncelerini her gün farklı konuşabilmenin felsefi da­yanağı olarak açmaktadır. Bölümde Protagoras’ın Hippokrates ve Sokrates’e sunduğu bazı açıklamalara yer verilmektedir. Gorgias ve Öbürleri (172-175) başlığı altında Gorgias’la birlikte Hippias, Polos, Tharsymakhos, Euthydemos, Dionysodoros ve Prodikos’a genel olarak değinilmektedir. Yazar Sofistlerin döneminin, felsefeye altın çağını yaşatacak düşünürlere geçiş aşaması oluş­tur­duğuna dikkat çekmektedir.

Sekizinci Bölüm: Sokrates‘de Bilgi ve Ahlak Sorunları (175-205) üç alt baş­lıktan oluşmaktadır. Değişik Bir Sofist: Sokrates (175-190) özelinde Sokra­tes’in yaşamı, kişiliği ve yaşadığı dönemin Atina kenti detaylıca modern ve an­tik kaynaklarla desteklenerek anlatılmaktadır. Birçok kaynaktan yararlanıl­mış olmakla birlikte, daha çok öğrencisi Platon’un kaynakları üzerinden ince­lenmektedir. Bilgi Anlayışı (190-198) başlığında Sokrates’in evren sorunlarıy­la fazlaca ilgilenmediği ve ahlak araştırmacısı olduğuna dikkat çekilir. Öğretisi kullandığı yöntem bağlamında detaylıca ele alınıp tartışılmaktadır. Hazların yaşama yön vermesine karşı çıkan, doğru ve düzenli düşünerek bilincin geliş­tirilmesi gerektiğini ifade eden, insanları düşünmeye ve bilgiye yönlendir­meye çalışan, ölüme giderken bile düşünceleriyle örnek bir filozof yaşamı sunan yapısına dikkat çekilerek, inceleme ahlak bağlamında derinleştirilmek­tedir. Sokrates’in ahlakın temeline bilgiyi koyduğu ifadesi düşünürün prob­leme bakışını özetlemektedir. Sokratesçi Okullar (198-203) Kyrene, Kinikler, Megara, Elis ve Eretria ele alınmaktadır. Okullar yer yer Sokrates’in öğretileri kapsamında incelenmektedir. Kiniklerin köleliği, toplumsal ayrıcalıkları, zen­ginliği ve hazları erdem karşıtı ele alan tutumlarının incelemesi ve Kyrene oku­lunun ise Kiniklerin neredeyse tam karşıtı hazcı öğretiler geliştirerek Epikuros hazcılığına kapı açması konu bağlamında dikkat çekmektedir. Doku­zun­cu Bölüm: Platon’un Bilgelik Ahlakı (205-225) iki alt başlıktan oluşmakta­dır. Platon’un Ülkücü Dünyası (205-214) başlığında Platon’un hayatı hakkında bilgiler verilmekte ve eserleri kullandığı yöntem bağlamında incelenmekte­dir. Platon’u tüm zamanların en iyi filozofu gösterenlere karşı eleştiriler yürü­tül­müştür. Platon öğretisinin doğal olarak kendisinden önceki felsefelerden etkilendiği belirtilmekle beraber, Herakleitos öğretisiyle Parmenides öğreti­sini bütünlemeye çalışmasına dikkat çekilerek, inceleme bilgi kuramı bağla­mında derinleştirilmektedir.

Ahlak Anlayışı (214-225) başlığında Platon’un bilgi kuramına sıkıca bağlı bir ahlak anlayışı geliştirdiği ifade edilir. Toplumsallıktan bağımsız bir bireysel ahlakın olamayacağına dikkat çekilerek bu bağlamda Platon’un toplum ahla­kı, inşası üzerine olan düşünceleri açılmaktadır. Platon’un “Bireysel olarak haz­zın, tenin kıskacından kurtulamayan birey erdemi, mutluluğu elde ede­mez”, “Mutluluk insanın en büyük amacıdır” İfadeleri düşünürün ahlak prob­lemine bakışını temellendirmektedir ve bu görüşleri konu bağlamında yaşa­dı­ğı dönemin dinamikleri de göz önünde bulundurularak değerlendirilmekte­dir. Onuncu Bölüm: Aristoteles Felsefesinde Bilgi ve Ahlak Sorunları (225-257) dört alt başlıktan oluşmaktadır. İlk başlık Atina’da Bir Yabancı (225-229) kap­samında Aristoteles’in yaşamı, kurduğu okul ve yapıtları hakkında bilgiler sunulmaktadır. Aristoteles Felsefesinin Ana Çizgileri (229-235) olarak isim­lendirilen başlıkta, düşünürün bilgi ve varlık kuramı açıklanmakta ve hocası Platon hakkındaki eleştirilerine değinilmektedir. Aristoteles Ahlakı (235-246) başlığında Aristoteles’in de her büyük filozofta olduğu gibi ahlak kuramını bilgi kuramı üzerinden kurduğu belirtilmektedir. Düşünürün ‘Ethika Niko­makheia’ adlı eserine odaklanılarak ahlak kuramı incelenmekte ve Platon’da olduğu gibi amaç mutluluğa ve iyiye yönelmektir ifadesiyle özetlenen kuramı açılmaktadır. Toplumsal Ahlak (246-257) başlığında düşünürün dostluk, ada­let, aile, devlet ve iktidar kavramlarına bakışı incelenmektedir. Bu başlıktaki incelemeler için düşürün ‘Politika’ kitabı kaynak alınmaktadır. On Birinci Bö­lüm: Epikuros’un Maddeci Atomculuğu’nu (257-277) oluşturan üç alt başlık­tan ilki Epikuros’u Hazırlayan Anlayışlar/Pyrrhon ve Öbür Kuşkucular’da (257-261) Pyyrhon’un yaşamı hakkında kısa bir sunumun ardından, şeylerin doğa­sının bilinemez olduğuna dair kuramına açıklık getirilmektedir. Başlık altında ismi geçen diğer düşünürler Arkesilaos, Karneades ve Enesidemes hakkında kısa bilgiler sunulmaktadır. Mutluluğun yolunu, geliştirdikleri kuram doğrul­tusunda aramaları ve bu yolda çileci, ölüme aldırmadan yaşadıklarının bilgisi dikkat çekmektedir. Epikuros ve Epikurosçuluk (261-271) başlığında Epiku­rosçuluk Roma’nın kültür dünyasının iki yüzünden biri olarak açıklanmakta­dır. Epikuros’un yaşamı hakkında bir dizi bilgi ve Paul Nizan’ın düşünür hak­kındaki yazdıkları kaynak olarak sunulmaktadır. Düşünürün ‘Klinamen İlkesi’ ve ölüm hakkında Menekles’e yazdığı mektup dikkat çekmektedir. Epi­ku­ros’un atom kavrayışının, Demokritos‘un atomculuğundan ayrıldığı noktalar karşılaştırılarak incelenmektedir.

Hazlar Ahlakı (271-277) başlığında geçen ahlak anlayışında ‘haz’ amaç olarak sunulmaktadır. Yazar burada hazzın yanlış anlaşılmasına müsaade etmek istemez ve şöyle yazmaktadır; “Epikuros’u bir zevk sefa filozofu olarak görmeye çalışanlar oldu. Gerçek haz hangi çeşitten olursa olsun bilgelerin hazzıdır. Kendini kapıp koyvermişlerin yaşamı bize hazdan çok daha başka bir şeyleri, örneğin devinim içinde yitirilmiş sevinçleri duyurur”. Bu bağlamda Epikuros’un haz yaklaşımı açılmaktadır. Yazar değerlendirmeler yaptığı kısım­da Epikuros’un Yeniçağ ve Rönesans’taki etkilerine odaklanmaktadır. On İkin­ci Bölüm: Roma’da Toplumsal ve Siyasal Yaşam (277-293) üç alt başlıktan oluş­maktadır. Eski İtalya/Etrüskler ve Latinler (277-280) başlığında coğrafya ve iklim hakkında özet bilgiler sunulduktan sonra, Latinlerin ve Etrüsklerin ya­şam biçimlerine, Roma’nın ilk zamanlarına ve kuruluş efsanelerine değinil­mektedir. Roma’da Yaşam (280-285) kapsamında Roma’nın Hellen kültürü etkisi altında dönüşümüyle birlikte askerlik, görenek ve inanç yapılarının in­ce­lemesi, kaynak sunumuyla desteklenerek yapılmaktadır. Siyasal ve Top­lumsal Oluşumlar (285-293) başlığında cumhuriyetten imparatorluğa geçiş süreci ve imparatorların dönemlerinin kısaca açılmasıyla Roma’nın siyasi tarihi, devlet örgütlenmesi özetlenmektedir. On Üçüncü Bölüm: Stoa Felse­fesi (293-321) beş alt başlıktan oluşmaktadır. Uzun Sürmüş Bir Okul Etkinliği (293-297) başlığında okulun gelişimi, öğretiyi geliştiren isimlerin etkinlikleri ve okulun geniş etkisi incelenmektedir. Öğretisi, okulun dönemleri özetlene­rek aktarılmaktadır. İmparatorluk Stoa’sı (297-299) dönemi genişletilerek Seneca ve Rufus’un etkinliklerine değinilmektedir. Epiktetos’un (299-302) yaşamı anektdot kullanımıyla zenginleştirilerek anlatılmıştır. Epiktetos’un yöntemine, Hıristiyan ahlakıyla ilişkisinin karşılaştırılmasına da değinilerek yer verilmektedir. Marcus Aurelius (302-306) bölümünde Epiktetos’un ya­şamı ve öğretilerinden etkilenen naif, iyi eğitimli, basit yaşamı ilke edinen biri olarak özetlenen Roma imparatoru Aurelius’un, yaşam öyküsü ve Stoa’ya kat­kıları sunulmaktadır. Stoa Ahlakı (306-321) döneminin düşünürlerinin yazdıklarıyla desteklenerek anlatılmaktadır. İnsancıl, yaşamı ululayan, doğa­ya uygun olanın peşinde bir yaşam anlayışıyla hareket eden, korkmaktan korkmamanın ilkesinin temel alındığı kuram, yazarın değerlendirmeleriyle birlikte detaylandırılmaktadır.

On Dördüncü Bölüm: Paganlıktan Hristiyanlığa ya da Eskiçağ’ın Sonu (321-337) üç alt başlıktan oluşmaktadır. Yeni Bir Dünya Kurulurken (321-326) başlığında Ortaçağ hakkında genel bir değerlendirme yapılmaktadır. Yeni inanç ve ahlak yapılarının ortaya çıkışı, Pagan değerlerinin Hıristiyan ahlakıyla birlikte dönüşümü eleştirilerek değerlendirilmektedir. İskenderiye kentinin önemi ve Yahudi Philon’un Musa öğretisiyle Platon’u birleştirme çalışması incelenmektedir. Plotinos: Yeni Platonculuk (326-333) Platon’un yeni bir yo­ru­mu olarak nitelendirilen kuramda varlık, bilgi ve ahlak kuramı değerlendi­ril­mektedir. Plotinos’un Hıristiyanlığa yakın olmamasına rağmen Hıristiyan felsefesine zemin hazırladığı ifadesi dikkat çekmektedir. Plotinos sonrası dö­ne­mi de inceleyen yazar kısaca değindiği isimlerle yeni Platonculuğun gelişti­rilme çabasını özetlemektedir. Eskiçağ’ın Ardından (333-337) bölümünde ‘ki­lise babaları’ olarak nitelendirilen isimlerin felsefe-Hıristiyanlık bağı kurma çalışmalarına değinilerek dönem hakkında eleştiriler sunulmaktadır.

Bitirirken (337-347) başlığında yazar ahlak sorunlarının çalışmada ele alı­nış yöntemine ve nedenine değinmekte, Eskiçağ ahlaklarını özetlerken kendi düşüncelerini ve değerlendirmelerini de sunarak çalışmayı sonlandırmakta­dır.