İskitler, Hunlar ve Göktürkler’de Din ve Sanat

İ. ÇEŞMELİ, İskitler, Hunlar ve Göktürkler’de Din ve Sanat. İstanbul 2016. Cinius Yayınları, 131 sayfa (27 resim ile birlikte). ISBN: 9786053238683

Türk tarihinin önemli yapı taşlarından olan İskitler, Hunlar ve Göktürkler’in dini inançlarının ve sanatsal faaliyetlerinin irdelendiği İskitler, Hunlar ve Gök­türkler’de Din ve Sanat adlı bu kitabı Doç. Dr. İbrahim Çeşmeli kaleme almış­tır. Kitapta yazarın kısa özgeçmişi ile kendi anne ve babasına sevgilerini ilet­tiği ilk sayfalardan sonra İçindekiler (7), Önsöz (9) ve Giriş (11-12) bölümle­rine geçilmektedir. Kitabın devamında İskitler, Hunlar ve Göktürkler’den bahsedilen üç başlığa geçilmektedir. Kitap daha sonra Sonuç (89-91), Bibli­yografya (93-103) ve Resimler (105-131) adlı bölümler ile son bulmaktadır.

Önsöz (9-12) adlı bölümde yazar, göçebe hayat tarzı sürmüş olan İskitler, Hunlar ve Göktürkler’in dini yaşayışları hakkında sistemli bir araştırmanın ek­sik­liğini vurgulayarak bu eksikliği kendi araştırması ile giderdiğini açıklamakla birlikte kitapta kullanılan kaynakların niteliklerine vurgu yapmaktadır. Giriş (11-12) bölümünde ise uzun yıllar göçebe hayat tarzını benimsemiş olan İskit, Hun ve Göktürkler’in doğaya olan saygılarından ve bu saygıyı göstermelerinin başlıca sebepleri üzerinde durulmaktadır.

Eserin üç başlığından ilki olan İskitler (13-15) adlı bölümde yazar, İskitlerin yaşadıkları bölgeler ve zaman dilimleri hakkında MÖ V. yüzyılda yazılan Here­dotos’un Historiai (Tarih) ve MS I. yüzyılda yazılan Strabon’un Geographika (Coğrafya) adlı eserlerinde önemli bilgiler verdiğini belirtmektedir. Yazar ta­rihi kaynaklarda İskitler’den ilk defa MÖ VIII. yüzyılda Yunanlı şair Hesio­dos’un eserinde bahsedildiğine ve daha sonra MÖ VII. yüzyıl sonlarındaki Assur metinlerinde İskit adının geçtiğine vurgu yapmaktadır.

Birinci başlığın, İskitler’de Din Mit ve Sanat (15-32) adlı ilk alt başlığında ya­zar, İskitler’in yaşamlarını geniş bir coğrafya içinde sürdürmelirinden dolayı çeşitli kültürel etkileşimlere girdiğinden ve bu etkileşimler sayesinde farklı birçok dine sahip olduklarını açıklamaktadır. Ayrıca İskitler’in Orta Asya’da ya­şayan bir kolu olan Massagetler’in sadece güneşe taptıklarını yani İskit­ler’deki tek tanrı inancının varlığını göstermektedir. Diğer taraftan ise yazar, Avrasya’nın steplerinde yaşayan İskitler’in çok ilahlı bir dine sahip olduklarını özellikle Heredotos’un eserini kaynak göstererek açıklamaktadır. İskitler’deki bu panteon inancının (çok tanrılı) Yunan ilahları ile benzerlik göstermesi, bize İskitler’in Yunan inancından etkilendiğinin önemli bir göstergesidir. Yazar daha sonra İskitler’in en büyük tanrı kabul ettikleri “Tabiti” hakkında ve sonra sırayla Papaios, Api, Oitosyros, Argimpasa, Targitaos, Ares ve Thagimasidas isimli ilahlar hakkında Yunan ilahlarıyla karşılaştırmalı olarak bilgiler vermek­tedir. Ayrıca bu bölümde ilahlar için İskitler’in verdikleri kurbanlara da vurgu yapılmaktadır. Özellikle savaş esirlerinin de kurban edilmesinin bilinmesi bize İskitler’de insan kurban etmeninde varlığını göstermektedir. İskit kurganla­rında rastlanılan sanat eserlerinde özellikle tapındıkları ilahlar yanında saygı duydukları çeşitli yaratıkları da betimlemişlerdir. Yazar başlığın sonlarında İs­kit sanat eserlerinde ön plana çıkan realist hayvan figürleri hakkında detaylı bil­giler vermektedir.

İskitler’de Gelenekler ve Törenler (32-35) adlı ikinci alt başlıkta yazar, İskit kültüründeki falcılığın önemi üzerinde durmakla beraber İskitler’deki kahra­manlık ve dostluk ilişkilerini arttırmak için yapılan törenlerden bahsetmekte­dir. Yazar bu bölümün sonlarında ise İskitler’in sosyal yaşantılarından kısaca bahsetmektedir.

İskitler’de Cenaze Ritüelleri ve Mezarlar (35-41) adlı üçüncü alt başlıkta ise yazar, İskitler’in ölümden sonraki yaşama inandıkları için cenaze törenlerinde yaptıkları ritüeller hakkında bilgiler vermektedir. Ayrıca Avrasya steplerinde yaşayan İskitler ile Orta Asya’da yaşayan diğer kolu Massagetler’in ve Saka­lar’ın cenaze ritüellerinde görülen farklılıklardan bahsetmektedir. Bu bilgilere değinirken Heredotos’un eserinden yararlanmaktadır. Yazar, İskit mezarları­nın yapıları hakkında bilgilerin çoğunlukla XIX. yüzyıldan itibaren bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar sayesinde gün ışığına çıkarıldığını belirtmekte­dir.

Kitabın ikinci başlığı olan Hunlar (43-45) adlı bölümde yazar, İskitler’den sonra Avrasya steplerinde hâkimiyet kurmuş olan Hunlar (Hsiung-nular) hak­kında genel bilgiler vermektedir. Yazar, Hunlar hakkındaki bu bilgilerin özel­likle Çin, Bizans ve Latin kaynaklarından öğrenildiğini vurgulamaktadır. Bu bö­lümde ayrıca Hunlar’ın bir kolu olan Eftalitler’in (Ak Hunlar) çeşitli özellikle­rine de değinilmektedir.

Hunlar’da Din ve Sanat (46-50) adlı ikinci başlığın ilk alt başlığında ise yazar, Çin kaynaklarına dayanarak Hunlar’ın güneş ve aya tapındıklarını açık­la­maktadır. Hunlar’ın günlük hayatlarında ve devlet işlerindeki güneş ve ayın ne denli önemli bir yere sahip olduğunu örneklerle göstermektedir. Yazar, Hun kurganlarının kuzey yönü ile ilişkisini ve bu kurganlardaki güneş ve ay işlemeli sanat eserlerini örneklerle göstermektedir. Bu alt başlıkta ayrıca Hunlar’ın dini inançlarında ve geleneklerinde İskitler ile olan benzerlikler üze­rinde de durulmaktadır. Hunların sanat eserleri üzerinde de hayvan üslubu­nun ön planda olduğu ve özellikle Çin kültürünün etkisi belirtilmektedir.

Yazar, Hunlar’da Cenaze Ritüelleri ve Mezarlar (50-53) adlı ikinci alt baş­lıkta ise Hunlar’da görülen ölü gömme ritüelleri hakkında çeşitli kaynaklarla ve arkeolojik çalışmalarla desteklenen bilgiler aktarmaktadır. Bu ritüellerde de İskitler’dekine benzer özellikler görülmektedir. Yazar, verdiği bazı ölü göm­me örnekleri ile bu benzerlikleri gözler önüne sermektedir. Ayrıca bu alt başlıkta mezarların fiziksel özellikleri üzerinde durulmaktadır. Yazar, İskit­ler’deki kurgan kültürünün sonradan gelen Hunlar tarafından da devam etti­rildiğini ancak bazı küçük değişikliklerin yapıldığını belirtmektedir.

Göktürkler (55-57) adlı başlık kitabın son başlığıdır. Burada Türkler (T’u-küeler) olarak adlandırılan Göktürkler’in dini inanışları hakkında bilgi veren çeşitli Çin kroniklerinin ve Bizans kaynaklarının isimleri zikredilmektedir. Ya­zar ayrıca Tonyukuk, Kül Tegin ve Bilge Kağan mezar yazıtlarından Göktürkle­rin dini yaşantıları hakkında bilgi edildiğini belirtmektedir.

Üçüncü başlığın Göktürkler’de Din ve Kült (57-72) adlı ilk alt başlığında Göktürkler’in demir, kurt, yer, orman ve su gibi doğa varlıklarına saygı gös­terdikleri ama gök tanrı olarak bildikleri gökyüzünü tanrı kabul ettikleri Çin kaynakları ile desteklenerek açıklanmaktadır. Göktürkler’deki kut anlayışının temelini de gök tanrı inancının oluşturduğu belirtilmektedir. Yazar Göktürk­ler’deki bu gök tanrı inancının çevre kültürlerden etkilendiğini bölge toplum­larında görülen göğe tapınma ritüellerinden verdiği örneklerle destekle­mektedir. Göktürkler’de de ölümden sonraki hayata inanıldığından dolayı çe­şitli ölü gömme ritüelleri yaparlardı. Yazar bu ritüellerden ve mezarların fizik­sel özelliklerinden İskit ve Hunlar’da olduğu gibi bahsetmektedir. Yazar, ay­rıca Göktürkler’deki Atalar inancının önemine de vurgu yapmaktadır. Ayrıca Erken Orta Çağ kayıtlarına göre Göktürkler’inde ateşe büyük bir saygı göster­dikleri bazı örneklerle belirtilmektedir. Yazar, Göktürk hükümdarı T’a-po Ka­ğan‘ın VI. yüzyılın ikinci yarısında Budizm’i seçtiğinin üzerinde durmakla bera­ber Budizm dışında bazı Göktürk topluluklarının Hıristiyanlığı benimsedik­lerinden de bahsedilmektedir.

Üçüncü başlığın Göktürkler’de Gelenekler ve Törenler (72-73) adlı ikinci alt başlığında ise yazar, Göktürkler’in göçebe yaşamları hakkında kısa bilgi ver­dikten sonra dini törenlerinin Hunlar’ın törenleriyle benzerlikler gösterdiği­nin üzerinde durmaktadır.

Üçüncü başlığın Göktürkler’de Cenaze Ritüelleri Mezarlar ve Sanat (73-88) adlı son alt başlığında yazar, Göktürkler’de uygulanan ölü gömme ritüelleri ve yaptırdıkları mezarların fiziksel özelliklerine değinmektedir. Yazar, ayrıca diğer kültürlerden farklı olarak Göktürkler’deki ölü yakma ritüeline özellikle vurgu yapmakla beraber döneme ait çeşitli cenaze ritüellerinden örnekler ve­rerek konuyu desteklemektedir. Yazar, bu başlığın sonlarında Göktürk me­zar­larında görülen kuş figürlerinin kullanılma ilişkin açıklamalar getirmekte ve ölüm ile bağlantısını açıklamaktadır.

Sonuç (79-81) adlı bölümde ise yazar İskitler, Hunlar ve Göktürkler’in gö­çebe yaşam tarzları sayesinde kendilerine özgü kültürlerini uzun yıllar muha­faza edebildiklerini ve bu göçebe yaşam tarzı sonucunda etkileşime girdikleri çeşitli topluluklardan kendilerine uygun bir dini inanış meydana getirdikle­rine vurgu yapmaktadır. Ayrıca bu kültürel etkileşimin sanatsal gelişmelerine etkisine de değinmektedir. Bu bölümün sonunda ise Dinsel Sınıflandırma adlı bir tablo yer almaktadır.

Kitabın sonlarında ise araştırma aşamasında yararlanılan birincil ve ikincil kaynakların gösterildiği Bibliyografya (93-103) bölümü ve hemen ardından 27 adet resmin yer aldığı Resimler (105-131) adlı bölüm gelmektedir.

Bu kitap İskit, Hun ve Göktürk topluluklarının dini inançları ve sanatsal faaliyetleri hakkında bilinmeyen birçok detay barındırması bakımından de­ğerli bir kaynak eser niteliğini taşımaktadır. Kitap içinde verilen karşılaştırmalı örnekler ile bu 3 topluluğun göçebe yaşam tarzlarının kendi inanışlarına etki­sini açıkça göstermektedir. Komşu toplumlarla girdikleri etkileşim sonucu dini törenlerinde ne gibi değişimler yaptıklarını kitabın iyi ayrılmış bölümleri içerisinden anlayabilmekteyiz. Sonuç olarak kitapta Erken Orta Çağ Türk­ler’inin dini inanışları, ritüelleri ve ölü gömme yöntemleri hakkında doyurucu bilgilere ulaşabilmekteyiz.