Arkeolojide Temel Yöntemler

S. ÜNLÜSOY, C. ÇAKIRLAR – Ç. ÇİLİNGİROĞLU (Eds.) Arkeolojide Temel Yöntemler. İstanbul 2018. Ege Yayınları, 406 sayfa. ISBN: 9786059680752

S. Ünlüsoy, C. Çakırlar ve Ç. Çilingiroğlu’nun editörlüğünü yaptığı Arkeolojide Temel Yöntemler adlı eser, toplamda dokuz ana başlıktan oluşmaktadır. İçindekiler (5-12) kısmı ile başlayan kitap, Önsöz (13-15) ile devam etmekte ve ardından bölümlerden ilkine geçilmektedir. İ. Kayan tarafından ele alınan Jeoarkeoloji ve Paleocoğrafya Araştırmalarının Arkeolojideki Yeri (17-67) adlı ilk bölüm kendi içinde de on bir farklı alt başlığa ayrılmıştır. Birinci alt başlık olan Giriş (17-20)’te bazı kavram ve terimlere kısaca değinildikten sonra diğer kısımlara geçiş yapılmıştır. İkinci alt başlık, Jeoarkeolojinin Gelişimine Genel Bakış (21-22) ile başlamakta Su ve Jeoarkeolojide Önemi (22-26), İklim Değişmeleri ve Jeoarkeolojik Etkiler (26-28), Kuvaterner İklim Değişmeleri (28-37), Deniz Seviyesi Değişmeleri (37-42), Holosen Deniz Seviyesi Değişmeleri, Kıyı Şekillenmesindeki Etkileri ve Jeoarkeolojik Sonuçlar (42-51), Deltalarda Paleocoğrafya-Jeoarkeoloji Araştırma Yöntemleri (51-61), Sonuç (61-62), Notlar (62-63) ile devam etmekte ve Kaynakça (63-67) ile bölüm sonlanmaktadır.

Kalaycı tarafında ele alınan diğer bir bölüm, Arkeolojide Mekânsal Teknolojiler: Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (69-107)’dir. Bu bölüm de kendi içerisinde yedi farklı alt başlıkta incelenmiş ve bu kısımlarda, arkeolojide son dönemlerde oldukça sık kullanılmaya başlanan yöntemler hakkında detaylı bilgiler okuyucuya sunulmuştur. Nitekim bu alt başlıklardan ilkini Uzaktan Algılama (69-70) kısmı oluşturmaktadır. İkinci olarak, Yerden Algılama (70-71) başlığı sunulmakta ve bu başlık altında da Total Station, Yersel Lazer Tarayıcılar ve Küresel Konumlandırma Sistemleri (KKS) detayları ile birlikte anlatılmaktadır. Ardından kısaca Arkeojeofizik (72-73)’ten bahsedilerek Amaçlar (73-74) kısmına geçilmiştir. Yöntemler (73-81) başlığı altına gelindiğinde; Jeomanyetik, Elektrik Özdirenç, Jeoradar (Ground Penetrating Radar-GPR) ve Elektromanyetik (EM) Yöntemler’den bahsedilmiştir. Anlatılan bu yöntemler ise Hangi Yöntem, Ne Zaman? (81-92) başlığı altında tartışılmıştır. Yine bu başlık da kendi içinde bazı kısımlara ayrılmış; bu kısımlar da Araştırmanın Tasarlanması, Verinin İşlenmesi-Yorumlama, Arşivleme ve Üstveri (Metadata), Havadan ve Uzaydan Uzaktan Algılama’dır. Söz konusu alt başlık altında incelenen ve kendi içinde de birden fazla inceleme konusu türetilen başlık; Havadan Algılama (86-89)’dır. Bu kısım Hava Fotoğrafları, Uzaktan Kontrollü Hava Sistemleri ve Lidar (Light Detection and Rangign)’dan oluşmaktadır. Uzaydan Algılama (89-90) kısmına bakıldığı zaman da Çok Yüksek Çözünürlüklü Sistemler ve Yüksek Çözünürlüklü Sistemler olarak iki farklı başlığa ayrılmıştır. Bir diğer başlık ise Corona (90-92)’dır. Bu kısımda Orta Çözünürlüklü Sistemler, Düşük Çözünürlüklü Multi-Spektral Sistemler ve Radar Sistemleri tanıtılmıştır. Aynı bölüm içinde diğer bir alt başlık Coğrafi Bilgi Sistemleri (93-105)’dir. Bu kısım, coğrafi bilgi sistemlerinin okuyucuya tanıtılması ile başlamaktadır. Bu kapsamda Tanım ile başlayan bu kısım CBS’nin Bileşenleri, CBS’nin Temel Veri Yapısı, Hücresel (Raster) Model, Vektörel Model, Hücresel ve Vektörel Modellerin Karşılaştırmalı İncelemesi ve CBS Temel İş Süreci’nin okuyucuya tanıtılması ile devam etmektedir. Daha sonra tüm bu anlatılanların ışığında; Arkeolojide CBS Uygulamaları özelinde, Yüzey Araştırmaları ve Kazılara değinilmektedir. Sonrasında Klasik Yerleşim Kuramlarının İncelenmesi, Sıra Büyüklük Analizi, Tahmin Modelleri, Görünürlük Analizi, Maliyet Yüzeyi Çözümlemesi ve son olarak da Çevrimiçi Coğrafi Bilgi Sistemleri okuyucuya sunulmaktadır. Teknolojinin, -arkeolojik çalışmalarda- tamamlayıcılığına değinildiği ve coğrafi bilgi sistemlerinin tanıtıldığı bu bölüm Kaynakça (107-108) ile son bulmaktadır.

Koparal tarafından ele alınan bir başka bölüm; Arkeolojide Yüzey Araştırmaları: Yöntem, Tarihçe ve Uygulama (109-158)’dır. Giriş (109-133) ile başlayan kısımda, Yüzey Araştırmalarının Kısa Tarihçesi ve Örnek Uygulamalar (110-116) başlığı altında Anadolu dışında ve Anadolu’daki bazı araştırma ve projelerden bahsedilerek Türkiye’de Yüzey Araştırmalarının Kısa Tarihçesi (117-121)’ne değinilmiştir. Sonrasında Yüzey Araştırması Yöntembilimi ve Uygulanması, Yüzey Araştırması Planı ve Stratejisinin Oluşturulması, Saha Çalışması Öncesinde Yapılması Gerekenler, Veri Tabanları ve Ön Keşif kısımları ile yüzey araştırmalarının safhaları genel hatlarıyla okuyucuya sunulmuştur. Saha Çalışması (134-154) alt başlığında ise; arkeolojik bir alanda araştırmanın nasıl yapılması gerektiğine ilişkin bilgiler aktarılmaktadır. Bu kapsamda Yaygın ve Yoğun Yüzey Taraması, Örnekleme Stratejisi, Yüzey Temsiliyeti ve Görünürlüğü ile Tutarlılık Kontrolü gibi yöntemler sunulmuştur. Ardından, Çevresel Arkeoloji Çalışmaları, Yüzey Araştırması Verilerinin Değerlendirilmesi ve Yorumlanması, Yüzey Araştırması Yöntem ve Analizinde Anahtar Tartışmalar, Terimler ve Modeller ile Son Değerlendirme kısımlarında bölüm yazarının yüzey araştırmaları ile ilgili yorumları karşımıza çıkmakta ve Kaynakça (155-158) kısmı ile bölüm sonlandırılmaktadır.

Ünlüsoy tarafından kaleme alınan, kitabın bir başka bölümü, Stratigrafik Yöntem (159-180)’dir. Arkeolojik kazılarda sıklıkla uygulanan Stratigrafinin detaylarıyla anlatıldığı bu bölüm, sekiz alt başlıkta incelenmiştir. Giriş (159-160) ile başlayan söz konusu bölüm; Stratigrafi Nedir? Niçin Önemlidir? (160-161), Bir Yöntem Olarak Stratigrafinin Tarihçesi (161-163), Arkeolojik Tabakalar nasıl Oluşur? Arkeolojik Tabakaların Özellikleri Nelerdir? (163-167), Arkeolojik Tabakalaşmanın İlkeleri (167-173), Bir Stratigrafik Yöntem Olarak Harris Matris (173-177), Arkeolojik Tabakalaşmanın Temel Kavramları (177-180) ve Sonuç (180) ile detaylı olarak okuyucuya sunulmuş ardından Kaynakça (180) kısmı ile sonlandırılmıştır.

Çakırlar’ın ele aldığı bir diğer bölüm ise; Zooarkeoloji (181-220)’dir. Altı farklı alt başlıktan oluşan Zooarkeoloji bölümü; Giriş (181), Tanım (181-184), Tarihsel Gelişim (184-187), Anahtar Meseleler, Güncel Tartışmalar (187-190), Arkeoloji (190-191) ve Temel Yöntemler (191-218) olarak incelenmiştir. Ardından tüm bölümlerde olduğu gibi Kaynakça (219-220) kısmı ile bölüm sonlandırılmıştır.

Ergun, C. Kabukçu – C. Çilingir-İpek tarafından ele alınan diğer bir konu, Arkeobotanik; İnsan ve Bitki İlişkisi Çerçevesinde Gelişen Bir Bilim Dalı (221-270)’dır. Giriş (221-222) ile başlayan kitabın bu bölümü Arkeobotaniğin Tarihçesi (222-227) ile devam etmektedir. Ardından Arkeobotanik Malzemenin Tanıtımı (227-230), Mikroskobik Kalıntılar ve Analiz Yöntemleri: Polen, Fitolit ve Nişasta Analizleri (230-245), Makroskopik Kalıntıların Farklı Korunma Biçimleri (245-255), Tarıma İlişkin Uygulamalar (255-258), Arkeobotanik Araştırmaların İlişkide Olduğu Diğer Alanlar (259-260), Deneysel Arkeoloji (260-261), Türkiye’de Güncel Arkeobotanik (261-262) ve Sonuç (262) ile anlatılmak istenenler okuyucuya aktarılmıştır. Ayrıca bölüm sonunda, kullanılan referanslara ilişkin Kaynakça (263-270) kısmı ile bu bölüm de sonlandırılmıştır.

Biyolojik Antropoloji ve Arkeolojide Kullanılan Yöntemler (271-314) başlıklı bir başka konu, M. S. Alpaslan-Roodenberg tarafından ele alınmıştır. Önsöz (271-272) ile başlayan bölümü Giriş (272-276) takip etmiş ve ardından Gömütlerin Tarihçesi (276-283), İnsan İskelet Anatomisi ve Dişler (283-287), İskelet Kazı Metodları (288-310) ve Sonsöz (310-311) ile arkeoloji içindeki biyolojik antropoloji değerlendirilmiştir. Kaynakça (312-314) ile son bulan bu bölümün en dikkat çekici kısmı ise şüphesiz iskelet kazı metotlarının anlatıldığı başlıktır. Bu başlık altında, arkeologların sıklıkla karşılaştığı insan iskeletlerine ait veriler üzerinde durulmuştur. Bu kapsamda; İnsan Kemikleri ile Mezarların Kazılması ve Temizlenmesi (289-293), Fotoğraf Çekimi, Çizim ve İskelet Formları (293-294), Kemiklerin Toplanması ve Taşınması (294-296), Kemiklerin Analizlere Hazırlanması (296-298), Kremasyon (298), Antropolojik, Jeokimyasal (izotop) ve Molekül Genetik (Antik DNA) Metotlar (298-301), Kemik ve Dişlerden Ölüm Yaşının Tespiti (301-303), Kemiklerden Boy Uzunluğunun Hesaplanması (303), Kemiklerde Tespit Edilebilen Hastalık, Yaralanma ve İzler (303-304), Kemik ve Dişlerin Radyolojik Görüntülenmesinde Kullanılan Biyomedikal Yöntemler (304-305), Mikroskobik Teknikler (305), Kararlı İzotop Analizi (305-309) ve Radyokarbon Yöntemi ile İnsan Kemiklerinin Tarihlendirilmesi (309-310) alt başlıkları detaylı şekilde okuyucuya sunulmuştur.

Bir diğer bölüm olan Yontma Taş Alet Çalışma Metodolojisi (315-354) başlıklı bölüm İ. Baykara – B. Dinçer tarafında konu edilmiştir. Giriş (315-333) ile başlayan bölüm kendi içinde de dört farklı alt başlığa ayrılmış ve bu başlıklar altında Teknoloji ve Yongalama Sistemi (Üretim Zinciri) (316-317), Hammadde Kaynakları (318-324), Bir Yontma Taş Aletin Tespiti: “Doğa işi” mi, “İnsan işi” mi? (324-325) ve Taş Aletlerin Biçimsel Terimleri ve Teknolojik Tanımlamaları (325-333) ayrıntılı şekilde okuyucuya aktarılmıştır. Giriş kısmını takiben Ölçümler (333-349) başlığına geçilerek Yontma Teknikleri (340-343), Yontma, Yongalama, Biçimlendirme ve Düzeltme (343-344) ile Tipoloji (344-349) de bu başlık altında değerlendirilmiştir. Ardından Sonuç (349-351) ve Kaynakça (352-354) ile bu bölüm de sonlandırılmıştır.

Kitabın son bölümünü ise; Çanak Çömlek Çalışmaları: Tarihçe, Temel Kavramlar ve Yeni Yaklaşımlar (355-406) kısmı oluşturmaktadır. Ç. Çilingiroğlu – M. Godon tarafından ele alınan söz konusu bölüm Tanımı ve Önemi (355-357) ile başlamaktadır. Ardından Tarihsel Gelişim (357-374) kısmı ve bu kısım içinde Kazı Esnasında Çanak Çömleklerin İncelenmesi (360-364) ile Veri Tabanının Oluşturulması (364-374) gelmektedir. Sonrasında Tipolojik Yaklaşım (374-378) ele alınmış ve detaylı olarak da Teknolojik ve Ekolojik Yaklaşım (379-403) üzerinde durulmuştur. Teknolojik ve ekolojik yaklaşım başlığı altında ise; Ekolojik Yaklaşım (379-380), Teknik Sistem ve Üretim Zinciri kavramı (380-381), Üretim Zinciri Analizi (381), Kilin Temin Edilmesi ve Çamurun Hazırlanması (381-383), Biçim Verme Yöntemleri (383-384), Yüzey Düzeltme Yöntemleri (384-385), Pişirme Yöntemleri (385-386) ve Seramik Etnoarkeolojisi (386-395) hakkında bilgiler okuyucuya sunulmuştur. Çanak Çömlek Çalışmalarında Arkeometrik Yöntemler (395-403) adlı alt başlıkta ise Doğrudan Analizler (398-399), Radyografi (399) ve Dolaylı Analizler (399-403) detaylı olarak okuyucuyla paylaşılmıştır. Ardından Sonuç (403) ve Kaynakça (404-406) kısımlarıyla bölüm sonlandırılmıştır.

Ünlüsoy, C. Çakırlar – Ç. Çilingiroğlu’nun editörlüğünü yaptığı Arkeolojide Temel Yöntemler adlı eser; son yıllarda modern arkeolojide kullanılan çoğu yöntem ve metodu, alanında uzman kişiler tarafından tanıtıldığı kaynak kitap niteliğinde olduğu söylenebilmektedir. Özellikle üslup olarak açık, anlaşılır ve sade bir dilin kullanılması, her kesimden okuyucuya hitap edeceğini düşündürmektedir. Anlatılanlara ek olarak, arkeolojinin faydalandığı bilim dallarının da ayrıntılı olarak işlendiği kitapta, tamamlayıcı ve bütünleyici konuların ele alınması ayrıca dikkat çekici bir husustur. Ayrıca gelişen teknoloji ve yöntemlerin de bütüncül olarak kitap içinde işlenmesi, kuşkusuz bu çalışmanın önemini teşkil etmektedir.

Nitekim Arkeolojide Temel Yöntemler adlı eserde; arkeolojik çalışmaları destekleyen diğer bilim dalları da tanıtılmış ve arkeoloji ile bağlantıları okuyucuya sunulmuştur. Bu kapsamda söz konusu eserin; arkeolojik çalışma içerisinde bulunan gerek arkeologlar gerekse diğer meslek gruplarından araştırmacıların, kütüphanelerinde bulunması gereken bir kaynak olarak değerlendirilmesi mümkündür.