Bizans İmparatorluğu Tarihi

A. A. VASILIEV, Bizans İmparatorluğu Tarihi. İstanbul 2016. Alfa Yayınları, 895 sayfa (5 harita ile birlikte). Çev. T. Alkaç. ISBN: 9786051712659

Büyük Roma İmparatorluğu’nun 395 yılında ikiye ayrılması ve Batı Roma İm­paratorluğu’nun 476 yılında yıkılması itibariyle Büyük Roma İmparator­luğu’nun devamı olarak 1453 yılına kadar tarih sahnesinde boy göstermiştir. Doğu Roma İmparatorluğu veya Edward Gibbon’un isimlendirmesiyle Bizans İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu’ndan miras almış olduğu köklerini başlangıçta doğu kökenli bir batıl inanç olarak görülen ve daha sonra devletin resmi dini olan Hıristiyanlık ile birleştirip yeni bir kültür yaratmıştır. Bizans İmparatorluğu o zamanki dünyayı hem politik hem de dini olarak etkilemesi bakımından önemlidir. İmparatorluk sayısız savaş ve birçok impa­rator görmüş kendi inancı gibi başka bir doğu kökenli inanç olan Müslümanlığı benimseyen Osmanlı Devleti tarafından 29 Mayıs 1453 yılında tarih sahnesinden silinmiştir. Rusya steplerine kadar ulaşan Ortodoksluk, Batı Avrupa sarayla­rında boy gösteren sanatı ve kendisi artık tarih sahne­sinde var olmasa bile miras almış olduğu Hellen kültürü ile Avrupa’yı etkilemiş olması bakımından çok etkileyicidir. Rus tarihçi Alexander Alex­androvich Vasiliev tarafından Çar­lık Rusyası’nın son zamanlarında ilk cildi ve Sovyet Rusya zamanında ise son 3 bölümün yer aldığı ikinci cilt basılmış, oluşan ilgi sayesinde İngilizce ile Fran­sızca’ya çevrilmiş ve yıllar geçtikçe birkaç kez düzenlenerek tekrar basılmış olan bütün baskıları tükenmiştir. Ülkemizde ilk olarak Türk arkeolog Arif Müfid Mansel tarafından 1943 yılında Milli Eğitim Basımevi tarafından çıkar­tılmış bu eser 73 yıl sonra 2016 yılında tekrardan basılmıştır. Bizans İmpara­torluğu’nun kronolojik evrelerini her dönemde yönetimde olan hanedanlar ile birlikte siyasal, sosyal, ekono­mik, sanatsal ve dini olarak anlatılmış olan bu eser Önsöz (7) kısmından sonra kendi içerisinde 9 ayrı bölümde incelenmiştir.

Bizans Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar (9-57) isimli ilk bölüm kendi için­de 3 alt başlıkta incelenmektedir. Batı Avrupalı Araştırmacılar (9-44) is­mine sahip ilk alt başlıkta Klasik Hellen ve Roma eserlerine ilgisi olan Avrupa’nın Bizans’a olan ilgisinin başlaması ve Fransa’da bu alanda yapılan ilk çalışmalara değinilmektedir. Ardından Bizans alanında çalışmaları olmuş Du Cange, Mon­tesquieu, Gibbon, Lebeau, Finlay, Hopf, Hertzberg, Ostro­gorsky ve Bury gibi Avrupalı entellektüellerin hayatları ve çalışmaları anlatılmaktadır. Rusya’da Bizans Araştırmaları (44-53) ismine sahip ikinci alt başlıkta 19. yüzyılın ilk yarısında Rusya’da Almanların çalışmaları ile başlayıp 19. yüzyılın ikinci yarı­sında Rusların Bizans tarihine olan ilgisinin artması sonucu başlayan çalışma­lara ve bu çalışmalarda öncü olan Vasilievsky, Th. I. Uspensky, C.N. Uspensky, Levchenko ve Vasiliev gibi kişilerin hayatları ve eserleri aktarılmaktadır. Üçün­cü ve son alt başlık olan Dergiler, Genel Refe­rans Çalışmaları ve Papiroloji (53-57) Bizans çalışmaları hakkında Al­man­ya’nın öncülük yapması ve çıkardığı Byzantinische Zeitschrift isimli ilk dergiyi takiben Rusya ve Yunanistan’da çıkan dergilere; Bizans hukuku üzerine Al­manya, Fransa, Rusya’da yapılan çalışmalara ve son olarak Bizans sanatı ve Bizans kronolojisi hakkındaki çalışmalardan bahsedilmektedir.

Büyük Konstantin Zamanından Justinianos’a Kadar İmparatorluk (58-156) ismine sahip ikinci bölüm kendi içinde 4 alt başlığa ayrılmaktadır. İlk alt başlık olan Konstantin ve Hıristiyanlık (58-77) imparator Constantinus’un ölü­müne kadarki süreçte imparatorun yapmış olduğu savaşları ve takındığı din politi­kası üzerinden Milano Fermanı, kilise politikası, İznik Konsili ve Konstan­tinopolis’in kuruluşu gibi olaylar ayrıntılı bir şekilde aktarılmaktadır. Diocletia­nus ve Konstantin Reformları (78-83) isimli ikinci alt başlıkta impa­ratorlukta yaşanan III. yüzyıl krizindeki yönetim sorunu yüzünden merkezi hâkimiyeti güç­lendirmek amacıyla yapılan ortak reformlardan bahse­dilmek­tedir. Üçüncü alt başlık olan Büyük Konstantin Döneminden VI. Yüzyılın Başlarına Kadar İmparatorlar ve Toplum (83-142) imparator Constantin­us’un 337 yılında öl­me­si sonucu 518 yılında tahta oturan Iustinianus’a kadar siyasi ve sosyal olaylar anlatılmaktadır. Bu dönemde yapılan Ekümenik Kon­siller, Hıristiyanlı­ğın resmi din ilan edilmesi, batıda yaşanan barbar akınları ve doğuda yapılan savaşlara değinilmektedir. Dördüncü ve son alt başlık olan Edebiyat, Eğitim, Öğretim ve Sanat (142-156) antikçağ paganizm ve Hıris­tiyanlık altında Atina, Antakya ve İskenderiye gibi şehirlerin entelektüel etkisi ile bu dönemde İm­pa­rator Julianus, Teolog Gregorius, Büyük Basileos, Nyssalı Gregorgius, Yu­hanna Chrisostom, Synesius, İskenderiye Piskoposu Ath­a­nasius, Caesarea’lı Eusebios, Zosimus Ammianus Marcellinus ve Aziz Au­gustinus gibi önemli kişi­liklerin tarih, teoloji ve edebiyat alanlarındaki çalışmaları ve hayatları anla­tılmaktadır.

Büyük Justinianos ve Onun Halefleri [518-610] isimli (157-228) üçüncü bölüm bu dönemde tahta geçen imparatorlardan, Iustinus ve Iustinianus’un isimlerinin kökeni hakkındaki araştırmalardan ve imparator Phokas’a kadar kısa bir anlatım görülmektedir. Kendi içinde 4 alt başlıkta incelenen bu bö­lüm I. Justinus (159-160) isimli ilk alt başlıkta imparatorun takip ettiği din politikası ve Habeşistan Axum Krallığı ile kurulan ilişkiler ve bu ilişkilerin daha geç dönemlerde Habeşistan’ın edebi eserleri üzerinden bıraktığı etkilerin görül­düğü üzerinde durulmaktadır. Justinianos ve Theodora’nın Dönemi (160-203) ismine sahip ikinci alt başlık imparator Iustinianus’un tek bir devlet, tek bir yasa ve tek bir kilise politikasını benimsediğine değinilmekte­dir. Batıda Vizi­got, Orstrogot ile Vandallar, doğuda Sasaniler, kuzeyde Hunlar ve Slavlar’la yapılan savaşlar ile ek olarak güçlü bir devlet anlayışı için yaptırmış olduğu yasa çalışmaları ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır. İmpa­rator Iustinianus’un Roma kilisesi ile kurmak istediği yakınlık ve Paganlar, Heretikler ile Yahudilere karşı takındığı tavır aktarılmaktadır. Üçüncü alt baş­lık olan Justinianos’tan Sonra Tahta Geçen İmparatorlar (203-214) impara­tor Iustinianus’un 565’te ölmesi sonucu tahta geçen imparatorlar ve bu dönemde Sasaniler, Avarlar, Slavlar ve Lombardlar ile yapılan savaşlar; Mo­no­fizit hareket karşısında Orto­doks­luğun desteklenmesi ve yeni eyalet sis­temi Eksarhlıklardan bahsedil­mektedir. Edebiyat, Eğitim ve Sanat (215-228) isimli dördüncü ve son alt başlıkta ise Prokopius, Petrus, Agathias, Simoka­tes, Antiokhealı Yuhanna Ma­lalas ve Dioscorus gibi kişilerin tarih, coğrafya, kronik ve edebiyat alanların­daki çalışmaları ile son olarak mimari yapıların bu dönemin Altın Çağ olarak isimlendirilmesindeki katkısına değinilmektedir.

Herakleios Hanedanı Dönemi [610-717] başlığına sahip (229-272) dör­düncü bölümde imparator Herakleios’un ve hanedanın kökeni hakkında tartışmalar ve tahta geçen ardıllardan bahsedilmektedir. Beş alt başlıktan oluşan bu bölüm Dış Sorunlar (231-259) isimli ilk alt başlıkta Suriye, Filistin ve Mısır’ı ele geçiren Sasaniler ile yapılan savaşlar, Avar ve Slav birliklerinin Konstantinopolis kuşatması ile birlikte son olarak Muhammed, İslam’ın ortaya çıkışı ve 4 Halife Dönemi Arap fetihleri ayrıntılı bir şekilde anlatıl­maktadır. Hanedanın Din Politikası (260-264) ismine sahip ikinci alt başlıkta imparator Herakleios’un İsa Mesih’in iki tabiata ve tek iradeye sahip oldu­ğunu söyleyen Monoteizm öğretisi ile inanç beyanı ve 680 yılında Konstan­tinopolis’te toplanan altıncı Ekümenik konsilde bu öğretinin lanetlenmesine değinilmektedir. Theme Organizasyonunun Kökeni ve Gelişimi (264-268) isimli üçüncü alt başlıkta ise Herakleios dönemine atfedilen Eyalet (Theme) sistemin öncülleri, ortaya çıkışı, sayısı ve kurulduğu bölgedeki amaçları ayrıntılı bir şekilde aktarılmaktadır. Dördüncü alt başlık olan Anarşi Dönemi [711-717] (268-268) II. Iustinianus’un ölümü sonrası tahta geçen impara­torların yarattığı sıkıntılar ve Isauria Hanedan’ından III. Leo’nun 717 yılında tahta geçmesine kadarki karışık dönemi kısaca incelenmektedir. Edebiyat, Eğitim ve Sanat (269-272) isimli beşinci ve son alt başlıkta ise kaybedilen topraklar ve iç karışıklıklar sebebiyle karanlık bir dönem geçiren edebiyatta Pisidia’lı Yorgi, Mihael Psellos, Antakyalı Yuhanna, itirafçı Maximus ve Giritli Andreas’ın hayatları ve eserleri hakkında bilgiler verilmektedir.

İkonoklastik Dönem [717-867] ismine sahip (273-346) beşinci bölüm 3 alt başlık altında incelenmektedir. İsauria ya da Suriye Hanedanı (274-313) ilk alt başlıkta tahta geçen III. Leo’nun ve hanedanının kökeni hakkındaki tartış­malar ve imparatorun Araplara karşı Konstantinopolis’i başarılı şekilde savun­masının anlatılması ile başlamaktadır. Emeviler hanedanının tarihe ka­rışması ile birlikte yerine Abbasilerin geçmesi sonucu rahatlayan ve yönünü batıdaki konulara çeviren imparatorluğun Balkanlar’da bulunan Bulgar ve Slav sorunları ile ilgilendiği anlatılmaktadır. İsauria Hanedanı Dönemi’nde iç işlerinde yapılan imparator Iustinianos dönemi yapılan kanunnamenin dü­zen­lenmesi, thema sistemindeki iyileştirmeler aktarılırken son olarak bu döne­min en önemli dini olayı olan İkonoklasizm’in ilk evresinden bahsedil­mesi ve Papa III. Leo’nun elinden taç giyen Şarlman’ın batının imparatoru olması sonucu ortaya çıkan çift başlılık ayrıntılı şekilde aktarılmaktadır. İsau­ria Hane­danının Takipçileri ve Frigya Hanedanı (314-336) isimli ikinci alt başlıkta ise imparatoriçe İrene’nin tahtan indirilmesi; I. Nikeforos’un tahta geçmesi; bu dönemde batıda Araplara karşı alınan yenilgiler ve kaybedilen topraklardan; Rusların bu dönemde ortaya çıkması ile birlikte Konstanti­nopolis’e karşı yaptıkları kuşatmalar ve Bulgar Krallığı ile yapılan savaşlardan bahsedilmekte­dir. Son olarak İkonoklasizm’in ikinci evresi ile birlikte ortadan kalkması ayrın­tılı şekilde anlatılmaktadır. Edebiyat, Eğitim ve Güzel Sanatlar (336-346) isimli üçüncü ve son alt başlıkta ise tasvirseverlerin zaferi ile so­nuçlanan İkonoklast dönemde onların bakış açısı ile yazılmış edebiyat eser­lerine değinilmekte olup Yorgo Synkellos, Theophanes, Nikeforos ve Yorgo Hamartolus gibi kişile­rin edebiyat, tarih ve teolojik çalışmalarına yer veril­mektedir.

Makedonya Hanedanı Dönemi [867-1081] isimli (347-429) altıncı bölüm kısa bir giriş olarak Makedonya Hanedanı’nın kökeni hakkındaki tartışmalar ile birlikte bu dönem içinde cereyan eden sosyal, siyasal ve dini olaylara kı­saca değinilmektedir. Kendi içerisinde 4 alt başlık altında incelenen bu bölümde Makedonya Hanedanı İmparatorlarının Dış Politikaları (350-379) isimli ilk alt başlıkta hem doğuda hem de batıda Araplar ile yapılan savaşlar ve Arap donanmasının Akdeniz’deki üstünlükleri, Bulgar Krallığı ile yapılan savaşlar ve daha sonrasında eyalete dönüştürülmesine ayrıntılı bir şekilde değinilmektedir. Son olarak Bizans İmparatorluğu’nun Rusya, Peçenekler, İtal­ya ve Batı Avrupa ile olan ilişkileri anlatılmaktadır. Sosyal ve Siyasi Geliş­meler (380-404) isimli ikinci alt başlıkta imparator VI. Leo’nun dördüncü evliliğinin dinsel açıdan oluşturduğu kriz, manastır mülklerinin sınırlandırıl­ması ve 1054 yılında gerçekleşen doğu ve batı kiliselerinin ayrılması mese­lesi incelenmektedir. Yasama faaliyetlerinde ise daha önceki dönemlerde çıkartılmış kanun kitaplarının yeniden düzenlenmesi ile birlikte eyalet siste­min­deki değişiklerin yanı sıra son olarak da kodamanlar diye tanımlanan toprak zenginlerinin etkisini kırabilmek için yapılan iyileştirme çalışmaları anlatılmaktadır. Zor Dönemler (404-414) adlı üçüncü alt başlıkta ise impara­toriçe Theodora’nın 1056 yılında ölümü sonrası 1081’de tahta geçen Aleksios Komnenos’a kadarki 25 yıllık süreçte dışarıda batıda Normanlar, Kuzeyde Peçenekler ve Uzlar doğuda Selçuklu Türkleri olmak üzere içeride ise eyalet yöneticileri ile toprak sahibi zenginlere karşı yapılan mücadeleler konu edinil­mektedir. Eğitim, Öğretim, Edebiyat ve Güzel Sanatlar (415-429) ismine sahip son alt başlıkta ise bu dönemde artış göstermiş olan edebiyat, sanat ve eği­tim çalışmalarında imparator VI. Leo ve VII. Constantinus’un kendi yapmış oldukları çalışmalar ve imparatorluk genelinde bu tür çalışma yapan kişileri destekledikleri aktarılmaktadır. İmparatorlukta kurulmuş olan hukuk okulu, üniversite ve tasvir boyama okulları etkili olmakla beraber tarih, edebiyat ve teoloji çalışmalarında Suidas, Arethas, Nicholas Mysticus ve Hristofiyas gibi kişilerin çalışmaları hakkında bilgiler aktarılmaktadır.

Bizans ve Haçlılar (430-497) başlığına sahip yedinci bölüm kendi içeri­sinde 4 alt başlıkta incelenmektedir. Komnenos Hanedanı’nın I. ve II. Haçlı Seferi öncesi Batı ve Doğu ile olan ilişkileri ve onlarla kurmuş oldukları denge politikası sayesinde başkenti Latinlerden korumaları anlatılmış olup seferler sonrası Orta Doğu’da Latinler tarafından kurulmuş krallıklar ve onlarla olan mücadeleler anlatılmaktadır. Angelos Hanedanı Dönemi Dış Politika (497-529) adına sahip ilk alt başlıkta Normanlar ile yapılan savaşlar ve Selahaddin Eyyubi tarafından Latinlerin elinden tekrar geri alınan Kudüs için Avrupa’nın başarısız olan III. Haçlı Seferi hakkında bilgiler verilmektedir. Başarısız III. Haçlı Seferi’nden sonra Papa III. Innocentius tarafından yeni bir Haçlı seferi oluş­turmak amacıyla kurulan ordunun Venedik’in kendi ekonomik menfa­atlerini ön planda tutması ile birlikte IV. Haçlı Seferi’nin rotasını Kudüs’ten Konstan­tinopolis’e çeviren Haçlı ordusunun şehri yakıp yıkmaları, değerli eşyaları yanlarında götürmeleri ve imparatorluğun topraklarını kendi çıkar­ları doğ­rultusunda paylaşmaları detaylıca irdelenmektedir. Komnenos ve Angelos Hanedanları Döneminde İç Meseleler (529-550) isimli üçüncü alt başlıkta politik açıdan güç kaybeden imparatorluğun doğu ve batı kiliselerini tekrar bir­leştirme çabaları, toprak sahibi zenginlerin ve kilisenin mülklerine el konul­ması, paranın değerinin düşürülmesi ile birlikte ekonomik sıkıntıların giderilmeye çalışılması ve son olarak da Akdeniz’de yükselen Venedik ve Ce­neviz gibi güçlere verilen ticari imtiyazlardan bahsedilmektedir. Eğitim, Öğre­tim, Edebiyat ve Sanat (551-569) isimli dördüncü ve son alt başlıkta bu dö­nemde Makedon Hanedanı ile başlayan ve bu dönemde Antikçağ eserle­rine olan ilginin artması sonucu bu dönem için altın çağ yakıştırması yapılması ve son olarak ise Anna Komneni, Nikeforos Bryennius, Mihail, Ni­ketas Akomina­tos ve Prodromos gibi kişilerin hayatları ile birlikte tarih, edebiyat, teoloji gibi çalışmalarına değinilmektedir.

İznik İmparatorluğu [1024-61] ismine sahip (570-648) sekizinci bölüm kendi içinde 6 alt başlıkta irdelenmektedir. Bizans Topraklarında Kurulan Yeni Devletler (570-578) ismine sahip ilk alt başlıkta IV. Haçlı Seferi ile uğra­dığı felaket sonucu Konstantinopolis’te kurulan yeni Latin Krallığı ve II. Bulgar Kral­lığı ile olan mücadeleler konu edinilmektedir. İkinci alt başlık olan Laska­rislerin Dış Politikası ve Bizans İmparatorluğunun Yeniden Kurulması (578-607) bu dönemde Selçuklu Türkleri, Avrupa devletleri, Bulgar Krallığı, Epirus Despotluğu, Selanik Krallığı ve Moğollar ile olan ilişkiler ve Mihail Palaiologos Konstantinopolis’i 25 Temmuz 1261’de tekrar ele geçirmesi anlatılmaktadır. İznik ve Latin İmparatorlukları Arasındaki Dini İlişkiler (607-613) isimli üçüncü alt başlıkta IV. Haçlı Seferi sonucu Konstantinopolis’te kurulan Latin Krallığı ile birlikte Papa’nın doğuya yapabileceği etki anlatıl­makta olup buna ek olarak İznik İmparatorluğu ve Papalık makamının iki kilisesinin tekrar birleştirilebil­mesi için yapılan görüşmeler aktarılmakta­dır. İznik İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Şartları (613-616) adını taşıyan dördüncü alt başlık İznik imparatorlarının zengin toprak sahiplerine karşı takındıkları politika ve Venedik ile yapılan ticari imtiyaz anlaşmasına deği­nil­mektedir. Eğitim, Öğre­tim, Edebiyat ve Sanat (616-632) ismine sahip beşinci alt başlıkta impa­ratorların edebiyat ve sanata olan ilgileri ile birlikte önemli âlimleri saraya davet edip hamisi olmaları ve bu dönemin Komnenos ile Palaiologos Hane­danları arasında köprü oluşturması üzerinde durul­mak­ta­dır. Kültürel hayata etkileri olan Nikeforos Blemmydes, Georgios Akropoli­tes, II. Theodor Laskaris ve John ile Nicholas Mescrites gibi kişilere değinilir­ken son olarak da Latinle­rin Batıdan getirdiği Edebiyat etkisine de vurgu ya­pıl­maktadır. Bizans Feoda­lizmi (632-648) isimli altıncı ve son alt başlıkta Av­rupa’ya özgü olarak bilinen Feodalizm kavramının tanımı yapılıp ve Bi­zans’ta başlamış olan etkilerini Geç Roma İmparatorluk Dönemi’nden Haçlı Seferleri dönemine kadar kronolojik olarak belirtileri ile birlikte açıklanmak­tadır.

Bizans’ın Düşüşü (649-807) isimli dokuzuncu ve son bölüm kendi içeri­sinde 5 alt başlıkta incelenmekte olup Palaiologosların Dış İlişkileri (649-732) isimli ilk alt başlıkta Bizans’ın elinde kalan topraklar, kendi içerisindeki du­rumu ve sırasıyla tahta geçen imparatorlardan bahsederek başlamakta­dır. Batıda bulunan Normanlar, Venedik ve Ceneviz gibi devletler ile yaşanan sıkıntılar ve Balkanlarda İstvan Duşan liderliğindeki Sırplar ile yapılan bir dizi mücadele sonucu onların yükselmesi ayrıntılı şekilde bahsedilmektedir. Son olarak batıdaki sorunların yanı sıra doğuda yükselen Osmanlılar ile yapılan mücadeleler, Batıdan istenilen yardım sayesinde kurulmuş küçük çaplı Haçlı ordularının Osmanlı karşısında aldıkları yenilgiler ile son olarak 29 Mayıs 1453’te Bizans başkentinin Türkler tarafından fethedilmesine ayrıntılı bir şekilde değinilmektedir. Palaiologos Hanedanı Döneminde Dini Meseleler (732-754) olan ikinci alt başlıkta eski gücünün yok olması ile birlikte doğu­daki Türk tehdidinin engellenmesini kiliselerin birleşmesinde gören Bizans’ın Lyon, Floransa, Basel ve kesinliği emin olunamasa da Ayasofya Konsilleri an­la­tılmakta ve son olarak da Arsenit ve Hesychast gibi birleşme karşıtı hare­ketler incelenmektedir. İmparatorluk Dahilindeki Siyasi ve Sosyal Durum (755-766) bir çok gezgin ile tüccarın gözünden Konstantinopolis’in aktarıl­ma­sı ile başlayan üçüncü alt başlık ve bu dönemde sosyal ve siyasal bozul­malar, iç isyanlar, devlet mekanizmaları, ekonomi ve askeri çöküşler ele alın­mak­tadır. Dördüncü alt başlık olan Eğitim, Edebiyat, Bilim ve Güzel Sa­natlar (767-798) Bizans’ın siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri çöküşünün ak­sine bu dönemde edebiyat, bilim, sanat ve eğitim gibi alanlarda nasıl zirveye çıktığı ve bunun sebepleri hakkında bilgiler sunulmaktadır. Pachymeres, Ni­ke­foros Kallistus, Nikeforos Gregoras, Gennadius Scholarius, Gregorius Pala­mas, Ge­mistus Plethon, Nikeforos Chummos, Photius, Selanikli Eustathios, Manuel Hobolos, Manuel Philes ve daha birçoklarının; tarih, teoloji, felsefe, edebi­yat, filoloji ve bilim gibi alanlardaki etkileri irdelenmektedir. Son olarak ise 20. yüzyıl tarihçileri tarafından Bizans sanatının bu denli yükselmesindeki et­kileri hak­kındaki tartışmalara yer verilmektedir. Bizans ve İtalya Rönesansı (798-807) isimli beşinci ve son alt başlıkta Bizanslı Yunanların İtalya’daki Rö­nesans’a olan etkileri kronolojik olarak bu döneme etki etmiş önemli kişiler Calabrialı Barlaam, Gemistus Plethon ve İznikli Bessarion üzerinden aktarıl­maktadır.

Bu çalışmada yazarın yaşadığı dönem olan 20. yüzyılda Bizans tarihine olan ilginin artmış olmasının etkisiyle Bizans’ın erken dönemlerinden 1453’te yıkılmasına kadarki olan süreç incelenmiştir. Eser içerisinde Bi­zans’ın siyasi, dini ve kültürel etkilerinin yanı sıra zayıflayan imparatorluk içe­risinde güç­lenmeye başlayan aristokrat kesimin feodalite sistemine olan etkisi ve Osmanlı Devleti’nin zaferinden sonra Avrupa’ya kaçan bilginlerin Rönesans’a olan etkilerinin de görülmesi bakımından önemlidir. Eser Ekler (811-817), Kaynakça (819-880) ve Dizin (881-895) kısımları ile son bul­mak­tadır.