Memnon, Herakleia Pontike Tarihi

HERAKLEIA PONTIKE TARİHİ

[Photios’un Önsözü]:
Memnon’un tarih eseri dokuzuncu kitabından on altıncı ki­ta­bına kadar okundu. Herakleia Pontike hakkında bilinenle­rin bir araya getirildiği bu gayretli çalışma, kente ilişkin dikkate değer şeyleri gözler önüne ser­mek için kale­me alın­mıştır. Kentte tiranlık yapmış kişileri, onların işle­rini, karak­terle­rini, diğer kişilerin sürdükleri yaşamları ve ölüm şekil­le­rini kaydetmiş; ayrıca bu olay­ları onlara ilişkin söy­lene ge­len şeylerle ilişkilendirmiştir.

{DOKUZUNCU VE ONUNCU KİTAPTAN}

I

[Memnon], gerçekte ilk olarak Klearkhos’un kentin tiranı olmak için teşebbüste bulunduğunu kaleme alır. Klear­khos’un eğitimsiz biri ol­madığını, öğrenimini felsefe üze­rine yaptığını, aynı zamanda Platon’un öğrencilerinden biri ol­duğunu ve dört sene boyunca hatip Isokrates’in derslerini dinlediğini söylerler. Bununla birlikte buyruğu altındakilere karşı zalim ve kana susamış biri gibi göründüğünü; Zeus’un oğlu oldu­ğu­nu ilan ederek kibrinin doruğuna ulaştığını; ayrıca yüzünü do­ğasın­dan kaynaklanan renklerle gösterme­diğini, parıltılı ve kı­zıl tonda aşırı makyaj yaptığın­dan kendisine bakanlara baş­ka başka biçimlerde gözük­tü­ğünü; elbiselerinin ise, kimi za­man korkutucu kimi zamansa tanrısal bir görünüm aldığını ri­vayet ederler. (2) Kötülüğü­nün ise, sadece bun­larla sınırlı kalma­dığını; fakat aynı za­manda euergetes’lere karşı nan­körlüğün, her derece şiddetin ve son derece tiksindirici cüretinin oldu­ğunu aktarırlar. [Bu yö­nüyle] sa­dece kendi soyun­dan kişilere karşı değil; aynı zaman­da, eğer yabancı­larda düşman bir tavır sezdiyse, onlara karşı da cüretkar bir intikam almak için saldırıya geçebilirdi. Gene de baş­ka­ları­nın tiran olarak adlandırdığı, diğer kişiler­den önce, bir kü­tüp­ha­nenin kurulmasını karar­laştırmıştır. (3) Zalim­liği, acımasızlığı ve küs­tahlığı nede­niyle sık sık ken­di­sine kar­şı düzenlenmiş olan sayısız sui­kast girişiminden kur­tul­du­ğunu; fakat sonunda asilzade ve kendi­sinin yakın akra­baların­dan biri olan, Matris’in oğlu Khion’un başını çek­tiği ve arala­rında Leon ve Euksenon ile birçok başkalarının bu­lun­duğu komplo girişiminde öldürücü bir darbe aldığını ve bu yaradan dolayı inleye­rek öldüğünü söylerler.

(4) Zira tiran kamu ya­rarına kurban keserken; Khion’un yandaşları, plan­ladık­ları işi yapmak için zamanın uygun oldu­ğunu dü­şün­dükle­rinden, Khion’un eliyle kı­lıcı ortak düşmanın böğ­rüne saplarlar. Klearkhos böylece, elli sekiz yıl yaşadıktan ve on iki yıl tiran­lık yaptıktan sonra, duy­duğu büyük ve keskin acılar onu kıvran­dırırken ve haya­letlerin gölgeleri onu öyle­sine korkuturken (bunlar kendisi­nin canice öldürmüş oldu­ğu kişilerin hayali gö­rüntüleriydi), yaralanmasının ikinci gü­nün­de yaşamını yitirdi. (5) Perslerin kralı o sıralar Arta­kser­kses’ti, daha sonra yö­netimi babasından Okhos dev­raldı­ğın­da; Klearkhos henüz ya­şarken, onlara sık sık elçiler gön­der­mişti. Bununla birlikte ti­ranı öldürmüş olanların bir­kaçı ona karşı suikastın yapıl­dığı sı­rada ce­surca çarpışırken Kle­ar­khos’­un muhafızları tarafın­dan kılıçtan geçiril­diler; da­ha son­radan ele geçirilmiş olanlar ise, şiddetli işkencelere ma­ruz kal­dıktan sonra öldü­rüldüler.

II

Tiranın kardeşi Satyros ise, Klearkhos’un çocuklarından Timo­theos ve Dionysios’un vekili tayin edilmiş olduğun­dan kentin yönetimini eli­ne geçirir. Satyros zalimlikte yalnız Klearkhos’u değil; fakat aynı za­man­da bütün tiranları geride bıraktı. Çünkü sadece kardeşine karşı sui­kast giri­şiminde bulunmuş olanlardan intikam almakla kalmadı; aynı za­man­da ebeveynlerinin yapmış olduğu komplo girişimlerinde hiçbir rol oynama­mış çocuklarına da dayanılmaz derecede zarar verdi; ayrıca birçok ma­sum insana zulmedip cezaya çarptırdı. (2) Felsefeye ve diğer bütün güzel sa­natların öğrenimine başlamak hususunda tam anlamıyla ilgisizdi; aklını sadece cinayetlerle bozmuştu, ne insancıl ne de uy­garca bir şey öğ­renmek ya da faydalı bir şey yapmak istemiyordu. Bu adam, gerçekten her bakımdan son derece kötü biriydi; eğer vatandaşlarının katli ve işle­diği cinayetler kendisine doygunluk hissi verip, [içindeki öldürme arzu­su­nu] azalttıysa; kardeşine karşı göze çarpan bir düşkünlük sergiliyor­du. (3) Zira kardeşinin çocukları için kentin yöne­timini herhangi bir teh­dit­ten koruyarak onların üzerine öyle­sine özenle eğiliyordu ki, onla­ra ra­kip olabilecek birini hiçbir şekilde geride bırakmasın diye, evli ol­ma­sı­na ve karısını çok sevmesine karşın, eşinin doğur­ma­sını engelledi, ay­rı­ca her yola başvurarak kendini çocuktan mah­rum bırakmayı kararlaştırdı.

(4) İşte bu şahıs (Satyros) he­nüz ha­yattayken; ancak üstüne ihtiyarlık çökünce, kardeşinin ço­cuk­larından daha büyük olanı Timotheos’a ken­tin yöneti­mi­ni devretti ve aradan çok zaman geçmeden devası olma­yan, son derece şiddetli ıstıraplarla kıvrandı. Zira kasığı ile ha­yaları­nın ara­sında kanserli bir hücre büyüyor ve acı veren bir şekilde vücudunun içinden dışarı doğru yayılarak iler­liyordu; bu şişlik bedeninden bir baş verip deriyi parçaladık­tan sonra, iğrenç ve dayanılması zor bir koku ya­yan cerahat dışarı aktı; öyle ki bu durumun ardından, artık bir daha ne bakı­cılarının ne de doktorların müdahalesi çürümüşlüğün kötü ve daya­nıl­maz ko­kusunu gizlemeye yetmedi. Vücudu­nun her yanı bit­mek tü­ken­mek bilmeyen şiddetli ve can yakıcı acılar içinde titriyor, bu yüzden uykusuzluk ve kasılmalarla sarsılıyordu. Kanser iç organlarına kadar ilerle­yip onlara da yayılınca Sa­ty­ros acılar içinde yaşamdan ayrıldı. (5) Aynı Klearkhos gibi, Satyros da can çekişirken kendisini görenlere, maz­lumlara karşı zalimce ve kanunsuz­ca davra­nışlarının cezasını aheste aheste çektiği, izlenimini verdi. Çünkü hasta yata­ğında bizzat kendisinin sık sık ölümün gelmesi için yakarmasına rağmen bu dileği­nin gerçekleş­me­diğini; ancak birçok gün boyunca şiddetli ve ağır hastalıkla bedenini tüketerek, bu şekilde gü­nahlarının bedelini ödediğini anlatırlar. Satyros altmış beş yıl yaşayıp, yedi yıl boyunca tiranlık yaptı. O sıralar, Arkhi­da­mos Lakedaimonlu­ların kralıydı.

III

Timotheos ise, yönetimi devraldıktan sonra, kenti daha ılımlı ve daha de­mokratik şekilde yönetti; öyle ki bundan sonra, tiran olarak değil; fa­kat halk nazarında hayırhah ve kurtarıcı olarak adlandırılmayı başardı. Çün­kü halkın ban­kerlere olan borçlarını kendi cebinden ödedi; ti­ca­ri ve di­ğer yaşam har­ca­maları için ihtiyacı olanlara bileşik faizsiz ödünç para temin etti; ayrıca hapishanelerden sadece ma­sumları değil; aynı za­manda suçluları da tahliye etti. Adil ve aynı zamanda in­sancıl bir yar­gıç­tı, ay­rıca diğer bakımlardan da iyi bir in­sandı ve gerçekten güveni­lir bir ka­raktere sahipti. Kardeşi Dionysios’a karşı birçok bakımlardan bir ba­ba gibi davrandı ve onu halefi atayarak başlangıçtan itibaren yö­ne­time or­tak etti. (2) Ayrıca savaş meselelerinde cesurca hareket edi­yor­du. Vü­cut ve ruh bakımından yüce gönüllü ve asil; savaş karar­la­rında mantık­lı ve hoşgörülü; fırsatları yakalamada yetenekli, tasar­la­mış oldu­ğu şey­leri başarmada enerjik, ayrıca karakteri bakımından merhametli ve iyi ahlaklı; cesaret bakımından korkunç dere­cede amansız, ılımlılık bakımından ise, hem insaflı hem de iyi kalpli bir insandı. Bu yüzden ya­şamı boyunca düşmanları için şiddetli bir korku kaynağı oldu. Düşman­larının hepsi ondan çok çekinirdi ve [onlar için] nefret uyandırırdı. Ken­di hakimi­yeti altındakiler açısından ise, sevecen ve kibardı. O za­mandan itibaren ve öldüğünde geride büyük bir hüzün bıraktı ve has­retle eşit derecede keder birleşti. (3) Kardeşi Dionysios, Timo­theos’un naaşını gör­kemli bir şekilde yaktı ve onun için kir­piklerinden gözyaş­ları boşandı ve ciğerlerinden inilti­ler yüksel­di. Kardeşinin onuruna at yarışları dü­zenledi; ama sadece at yarışlarıyla yetinmeyip; dramatik ve dramatik ol­mayan sanatsal yarışmalarla atletik müsabakalar tertipledi. Bun­ları he­men; daha gösterişlilerini ise, daha sonradan orga­nize etti.

Memnon bu şeyleri, tarih eserinin dokuzuncu ve onuncu kitap­ları­na ait özette de açığa vurduğu üzere anlatır.

{ON BİRİNCİ VE ON İKİNCİ KİTAPTAN}

IV

İskender’in Granikos’ta Persleri yenip, gücünü kork­madan artırmak is­teyenlere imkan sağlamasının ardından, şimdiye dek her­kesin önünde engel teşkil eden Pers hakimiyeti ortadan kal­dırılınca, Herakleia’nın yö­netimini devralmış olan Dionysios kenti geliştirdi. Ama sonraları; özel­likle Herakleia’dan sü­rülenlerin, artık açıkça Asya’nın kontro­lü­nü eline geçiren İs­kender’e elçi heyeti göndermeleri ve kendileri­nin Herakleia’ya, kentin ise, geleneksel demokrasi rejimine dönmesini talep et­tiklerinde çok çeşitli tehlike­lere göğüs germek zorunda kaldı. Bu yüzden az kalsın yöne­timden düşmesi karara bağlanacaktı. Eğer çok aklıselim ve kurnaz olmasaydı, düşebilirdi de; fakat tebaasının iyi niyetiyle Kleopatra’nın te­veccühünü kazan­makla kendisini tehdit eden düşmanlarından; bazen onların taleplerine boyun eğerek; bazen onların öfkesini yatıştırarak, ba­zen ustaca ha­zırlanmış geciktirme manevralarıyla ve bazen de onlara kar­şı koyarak kurtuldu. (2) İskender, Babylon’­dayken [zehir?] hastalık nedeniyle hayatını kaybedip, Diony­sios bu haberi duyunca, Neşe Tan­rı­çası’nın (Euthymia) heykelini diktirdi. Haber kendisine ilk ulaştı­ğın­da tebligatı öğrendikten sonra, duyduğu büyük hazzın etkisiyle sanki çok sancılı bir ağrıya tutulmuş gibi yaptı; öyle ki, kıvranarak düşerce­si­ne yere çömeldi ve [bu haliyle] aklını oynatmış gibi göründü.

(3) Perdik­kas’ın bütün gücü ele ge­çirmesinin ardından, Herak­leia Pontikeli sür-­ günler bu şeylere karşı onu teşvik ettiler. Di­onysios ise, kritik durum­dan benzer metotlara başvurarak kendisinin ar­ka­sından iş çeviren her­kesten ve bir­çok tehlikelerden kurtul­du. Fakat kötü bir durumda olan Perdikkas kendi adamları tara­fından öldürüldü ve sür­günlerin umutları da söndü; Dionysios için ise, gidişat her şekilde daha iyiye döndü. (4) Dionysios mutlu­lu­ğunun en yüksek dönüm noktasına ise, ikinci evlili­ğinde ulaş­tı. Zira Amastris ile evlenmişti ve o Oksathres’in kızıydı. Oksathres ise, İskender’in Pers tahtından indirdiği ve kızı Stateira ile evlendiği Dareios’un kardeşiydi. Bu iki kadın kuzen oldukları ve birlik­te büyüdükleri için birbirlerine söz edilmeye değecek kadar düşkündü­ler. (5) Ancak bu Amastris’i -İskender- Krateros ile (o gerçekten de İs­ken­der’in en ya­kın dostlarından biriydi) evlendirdi. İskender öldükten sonra, Kra­teros, Anti­patros’un kızı Phila’ya dö­nün­ce, Amas­tris ken­di­si­ni terk etmiş olan eski eşinin onayıyla Diony­sios ile evlendi. (6) Diony­sios o andan itibaren, evliliğinin vası­tasıyla elde et­miş olduğu çeyiz ve kişisel gös­teriş aşkıyla, hakimi­yeti açısın­dan zenginliğinin doruğuna ulaştı. Nitekim Sicilya’nın tiranlı­ğını yapmış olan Dionysios’un, iktidarı yıkıldıktan sonra, onun bütün krali donanımını sa­tın almayı o başardı. (7) Sadece bu şeylerle yönetimini güçlendirmedi; fakat ay­nı zamanda hem kendisine tâbi olanların hem de daha önce­leri kendisi­nin ege­men­liği altında olmayan birçoklarının ba­şarısı ve iyi niyetiyle ha­kimiyetini sağlamlaştırdı. Ayrıca Asya’yı yöneten Antigonos’a ise, Kıbrıs’ı kuşatı­yorken etkili bir şekilde yardım etmesi sayesinde Antigonos’un yeğeni (o Hel­les­pon­tos civarındaki kuvvetlerin generali idi) Ptolemaios’u, ken­disinin bir önceki evliliğinden olma kızına damat ya­p­mak suretiyle; hak ettiği karşılığı buldu. En azından böylelikle büyük bir üne kavuşun­ca, tiran unvanını küçüm­seyerek, onun yerine sadece kral sözcüğü­nü ka­bul etti. (8) Şimdi bütün korkularından ve endişelerinden kurtulmuş olduğun­dan, kendini şatafat içinde geçen günlere adadığı için, şişman­ladı ve doğasına aykırı bir şekilde da­vul gibi şişti. Bu şekilde sadece kenti dikkatsiz bir şekilde yö­netmiyordu; fakat aynı zamanda uykudan uyanabilsin diye, vücuduna büyük şişler batırılarak (çünkü sadece bu şekilde uyuşuk­luktan ve bilinçsiz halinden kurtulabili­yordu) tam yeni­den uykuya dalacakken kaldırı­lıyordu.

(9) Amastris’ten, anne­siyle aynı is­mi taşıyan bir kızı ile Klearkhos ve Oksathres adlı üç çocuğu oldu. Öl­mek üze­reyken her şeyin yönetimini ve diğer başkalarıyla birlikte halen küçük olan çocukla­rının velayetini karısı Amastris’e bıraktı. Elli beş yıl yaşadı ve yaklaşık otuz yıl iktidarda kaldı. Son derece ılımlı biri ol­duğundan ve ka­rakterinden ötürü ‘iyi’ lakabını taşıdığı; ayrıca ölü­münden sonra, hakimiyeti altındaki insanları derin bir üzüntü ve kedere boğ­du­ğu rivayet edilir. (10) Gene de hiçbir şey sekteye uğramadı ve kendisinin yaşamdan ayrılmasından sonra bile kentin gelişimi devam etti; zira Antigonos hem Dionysios’un çocuklarıyla hem de vatandaşlarla özenli bir şekilde ilgileniyordu. Fakat Anti­go­nos’un kendisini ilgi­lendi­ren diğer meselelere yönel­me­sin­den sonra, Lysi­ma­khos yeniden Herak­leia civarındaki iş­lerle ve Amastris’in ço­cuklarıyla ala­kadar oldu ve hat­ta dul kraliçeyi karısı yaptı. Evli­liğinin başından itibaren Amas­tris’e fazlasıyla düşkündü; ancak olaylar onu gerekli kı­lınca, kraliçeyi He­rak­leia’da bıraktı, ken­disi ise ivedilik arz eden iş­leriyle ilgilenmek üzere yola koyuldu. Lysimakhos kendi­sini rahatsız eden tehlike­lerin bü­yük kısmını ya­tıştırdık­tan kısa süre sonra, Amastris’i Sardeis’e çağırdı ve kraliçeye aynı dere­cede düşkünlük göster­di. Ama sonraları Ptole­mai­os Phil­adelphos’un Arsinoe adlı kızı­na karşı da benzer arzu duyma­sı, Amastris’in kendisinden bo­şan­ma­sına neden oldu. Amastris, Lysima­khos’u terk et­tikten sonra Herak­leia’nın kontrolünü ele geçirdi. Kente geri dönünce onu tekrar ayağa kaldırdı ve synoikismos ile Amastris’i kurdu.

V

Amastris’in oğullarından Klearkhos yetişkin bir erkek olduktan sonra kenti yönetti ve bazen başkalarıyla ittifak kurarak bazen de kendisine saldıranlara karşı birçok savaşla kendini kanıtladı. Bu çar­pışmalardan birinde Getai’lara kar­şı Lysimakhos ile be­raber sefer düzenlerken onun­la birlikte esir düştü ve Lysima­khos’un tutsaklıktan kurtul­masının ar­dından, kısa süre sonra onun yardımıyla kendisi de serbest bırakıldı. (2) Bu Klearkhos annesinin ar­dından karde­şiy­le birlikte, kentin yönetimini üst­lenince, egemenlikleri altın­daki halka karşı babalarından çok daha gaddar ve daha az yardımsever­liğe sahip olduklarını ka­nıtladılar. Kanun dışı davranış­la­rının yanı sıra son derece ca­nice bir iş yaptılar; zira an­neleri Amastris, kendi­lerine karşı bü­yük bir suç işlememiş olmasına karşın, korkunç hile ve kötü­lükle bir geminin gü­vertesindey­ken onu denizde boğdurttular.

VI

Bu sebepten ötürü ve daha önce birçok kez sözü edildiği üzere Lysi­makhos’un (Makedonya’nın kralıydı) Arsinoe ile olan ilişkisi Amastris’in kendisini terk etmesine neden olmuştu. Gene de kraliçeye karşı eskiden taşıdığı arzudan ötürü öf­keye kapılıp, bu tiksindirici ve acımasız dav­ranışa katlan­mak istemedi. Kendi­sinin ailevi düşüncesini çok dikkatli bir şekilde gizli tuttu. Klearkhos’a ve çevresinde­kilere karşı eski dost­luğunu aynı şe­kilde devam ettirdi. Kimseye hissettirme­den giriştiği bir­çok hilelerin ve planların sayesinde (zira niyetini gizlemek konu­sunda insanların en beceriklisi olduğu söylenir) sanki bu duru­mu onaylayan­larla aynı fikir­deymiş gibi Herakleia’ya yanlarına geldi. Klearkhos’un çevresindekilere baba şefkatini yan­sıtan maskesini atıp, ana katillerini öldürdü. Önce Klearkhos’a daha sonra da Oksathres’e annelerini öldür­menin cezasını ödetti. Kenti öngörüsüyle düzenledi, tiranların toplamış oldukları hazinelerin büyük bir kısmını ganimet olarak yanında götür­dü. Vatandaşla­rın ise arzu ettikleri demokrasiyi hiçbir şeyden korkma­dan kur­malarına izin verdi, ardından kendi krallığına doğru yola çıktı.

VII

Lysimakhos ise, Herakleia’yı kendi hakimiyeti altına aldıktan sonra, iyi taraflarından dolayı birçok bakımdan övdüğü Amas­tris’i de ele geçirdi. Kentin konumuna ve yönetim biçi­mine hayran kaldı, bu şekilde kentin büyüklüğü, önemi ve gücü artırılmıştı. Herak­leia’ya ise, özel onur pa­yesi ver­mesine rağ­men övgülerin çoğu Tieion ve Amastris’i kap­sadı, ki o kenti kraliçe kendi ismine izafe­ten bir araya getirerek kur­muştu. (2) Ancak bu şeyleri söylediği için Arsi­noe’nin övü­len yerlerin hakimi ol­mak sevdasına düşme­sine neden oldu: kraliçe arzu­ladığı şeylerin ken­di­sine bahşe­dilmesini istedi. Lysimakhos başlangıçta bu armağanı ge­re­ğinden çok büyük bularak reddetti; ama Arsinoe zamanla ısrarlarına de­vam edince kabul etti. Zira akıllı Arsinoe bu is­teğinden vazgeçmediği ve artık yaşlılık Lysi­makhos’u yu­muşattığı için kraliçeye izin verdi. (3) Bu şekilde Herak­leia’nın kont­rolünü ele geçirmiş olan Arsinoe, kendi­sine karşı iyi niyetler besleyen, aslında yasal çözümlemelerinde yete­neklilik ve kesinlik bakımından acımasız ve korkunç bir adam olan Ky­meli He­rakleides’i oraya gönderdi. Heraklei­des, Herak­leia’ya geldik­ten son­ra kentin meseleleriyle tam anlamıyla çok sert şekilde ilgilendi ve birçok­larını suçlamalarla itham ede­rek vatandaş­ların büyük bölümünü, onların da­ha önce­den bir dereceye kadar tezahür et­miş olan gö­nenç­le­rini tek­rar kaybettirecek şekilde cezalan­dırdı.

VIII

Lysimakhos, Arsinoe’in kışkırtmasıyla çocuklarının en bü­yüğü ve en er­demlisi Agathokles’i (kendisinin bir önceki ev­liliğinden olma çocu­ğuydu) başlangıçta fark ettirmeden zehirle orta­dan kaldırmayı denedi; ama onun ön­görüsü sayesinde bu duru­mun farkına varıp zehri kusma­sının ardından, son derece müna­sebetsiz bir fik­re yöneldi; Agathokles’i uydurma bir suçla itham edip hapse attıktan sonra, başının vu­rulmasını emretti. Arsinoe’nin kardeşi Pto­le­maios da, yakın akrabası tarafından işlenen cinayetle lekenmiş oldu; zaten Ptolemaios anla­şıl­ması son derece zor bir insan olması ve per­vasızlığı nedeniyle “κεραυ­νός” şim­şek lakabını taşıyordu. (2) Lysimakhos, Agathokles’i bu şe­kilde öldür­düğü için, haklı olarak kendisine bağlı olanların nefretini kazandı. Se­leukos bu olanları sorup so­ruşturarak öğrenince ve hali ha­zırda Lysi­makhos’un yöneti­mine karşı kentler ayaklanmışken, krallığına son ver­menin kolay oldu­ğunu düşünerek, ona karşı savaşa girişti. Ly­si­makhos savaşta bir mızrakla vurularak öldü; bu mızrağı fırlatan kişi, Seleu­kos’un saflarında savaşan Malakon adlı bir Herakleialıydı. Lysi­ma­khos’­un ölümünden sonra ise, krallığı Se­leu­kos’un im­para­torlu­ğuy­la birleşip onun bir par­çası oldu.

Memnon tarihinin on ikinci kitabı burada son bulur.

{ON ÜÇÜNCÜ VE ON DÖRDÜNCÜ KİTAPTAN}

IX

On üçüncü kitapta [Memnon], Herakleialıların Lysimakhos’­un katle­dildiğini ve bu cinayetin Herakleialı biri tara­fından nasıl iş­lendiğini öğ­renme­lerinden sonra kendile­rine olan güven­lerini geri kazandıkla­rını ve bağımsızlık­larını elde etmek yö­nünde cesurca dav­randıklarını anlatır. Zira özgürlükleri seksen dört yıl önce kendi aralarından çıkan tiranlar ve onlar­dan sonra da Lysi­makhos tarafından ellerinden alınmıştı. (2) Bu yüzden onun tarafından bağımsızlığın ken­dilerine geri verilmesi koşu­luyla, ondan sadece herhangi bir kö­tülük­ten zarar görmeksizin değil; bi­lakis yol­culuk için ge­rekli görkemli armağanlarla birlikte kenti terk etme­sini iste­mek için ilk olarak Herak­leides’e gittiler. (3) Yal­nız onu ikna ede­mediler; fakat aynı zamanda öfkeye kapılarak iç­le­rinden bazılarını cezalandırmak için gönderdiğini gördüler; bu yüz­den va­tandaşlar garnizon komutanlarıyla onlara vatandaşlık hak­kı dağı­tılacağı ve daha önceden alamadıkları ücretleri de ala­cak­ları husu­sunda anlaş­maya vara­rak Herakleides’i yakaladılar ve bir süreli­ğine hapse attılar.

Ar­dından hiçbir korku duymadan akropolis’in surla­rını te­mellerine kadar yıktılar ve Phokritos’u kentin yöne­ticisi ola­rak seçtikten sonra, Seleukos’a elçi heyeti gönder­diler.

X

Bithynialıların hükümdarı Zipoites, önceleri Lysimakhos, da­ha sonra­ları ise, Seleukos nedeniyle Herakleialılara karşı düş­manca bir tutuma sahip olduğundan (zira her ikisine de aynı derecede düşmanlık besliyor­du), on­ların topraklarına ani bir saldırı düzenleyip kötü işler gerçekleş­tirdi. Ancak yalnız kendi ordusu yaptıkları kötülüklerin aynısına kat­lanmakla kal­madı, aynı zamanda onlar da yaptıkları şeyler kadar çok acı çekti­ler.

XI

Bu sırada Seleukos, yöneticisi Aphrodisios’u Phrygia kentle­rine ve Pon­tos’un üst kısımlarına doğru gönderir. Aphrodisios, görev­lerini başarıyla tamamlamak istiyordu ve memnuniyetle diğer kentlere onurlar bahşet­ti, Herakleial­ı­ları ise Seleukos’un iş­lerine karşı iyi niyete sahip olma­dık­ları gerekçesiyle suçladı. Aphrodisios tarafından Herak­leialılara kar­şı doldurulmuş olan Seleukos, kendisiyle görüşmeye gelmiş olan elçileri tehditlerle dolu sözleriyle hor gördü ve onları hayretler içinde bı­raktı; ancak Khamaileon adlı bir elçi bu tehditlerden kork­mayıp, “Ey Seleu­kos!, Herakles karron’dur” dedi, (karron sözcüğü ise, Dor diya­lektinde ‘daha güçlü’ anlamındadır). Bunun üze­rine Seleu­kos toplantıyı kesti; zi­ra öfkeliydi ve onlara sırtını döndü. Elçiler için ne eve geri dönmek ne de orada biraz daha kalmak avantajlı gö­ründü. (2) Herakleialılar bu şey­leri sorup soruşturarak öğre­nince, gerekli -savaş- hazırlık­ları yaptı­lar ve ayrıca hem Pon­tos kralı Mithradates’e hem de Byzantionlulara ve Kalkhe­donlulara elçiler göndererek kendilerine müt­tefikler top­la­dı­lar. (3) O za­man Herak­leia’dan sürgüne gönde­rilenlerin ara­sından Nymphis, kendi­si bir başlangıç yapıp, geride kalanları kent­lerine geri dön­meye teşvik ederek; eğer kendilerinin aile­leri­nin ellerinden alınmış olan mal/ mülkle­rinin onlara bıra­kıl­ması için sorun yaratmayacaklarını göste­rir­lerse, bu duru­mun ga­yet kolay olduğunu sergileyince, diğer sürgünleri ko­lay­lıkla ikna etti ve önceden tahmin edildiği üze­re geri dön­meye ka­rar verdiler. Sürgünden geri dönmüş olan­ları, kent kabul edince aynı derecede sevinç ve memnuniyetle va­tanlarına geldiler, kentte halk sür­günleri dostane şekilde karşıla­dıktan sonra, onların gerekli ihtiyaçlarını tamamla­mak için hiçbir şeyi eksik bırak­madılar.

Ve Herakleialı sür­günler ortak tarzda alınmış bir kararla, eski geleneksel asaletle­rine ve vatandaşlık haklarına kavuştular.

XII

Seleukos ise Lysimakhos’a karşı kazandığı başarılarla heyecana kapı­lıp, Makedonya’ya varmak için yürüyüşe geçti. Zira va­tan özlemi çeken kral, memleketinden İsken­der’le birlikte se­fere çıkmıştı. Artık epey yaş­lanmış olduğundan, Asya’nın yö­neti­mini oğlu Antiokhos’a bı­rak­mayı ve yaşamının geri kala­nını orada tamamlamayı düşünü­yordu. (2) Ptolemai­os Kerau­nos ise, Lysimakhos’un krallığının Seleukos tarafından ele ge­çirilmesin­den sonra, Seleukos’a refakat etti. Kendi­sine bir tut­sak gibi bakılmamasının yanı sıra, bir kral çocuğu olarak hem onura hem de tak­dire layık bir şekilde her ihtiyacı karşı­landı. Ayrıca sadece vaatlerle gu­rura kapılmakla kal­madı, Seleu­kos kendi­sine; eğer babası ölürse onu Mısır’a, babasına ait krallığın başına geçeceğini ileri sürdü. (3) Ancak [Seleu­kos’un] kendi­sine böylesine ilgi göstermesine karşın, bü­tün bu iyilikler [Ke­rau­nos’un] kötü karakterini düzelt­meye yetmedi. Nitekim bir suikast düzen­ledi, kendisine bu kadar yar­dım eden adamı [Se­leu­kos’u] ani­den saldırarak öldürdü ve atına atla­yıp Lysi­ma­kheia’ya ka­ç­tı. Orada başına bir taç taktıktan sonra gör­kem­li mu­hafızın eşliğinde or­duya gitti; daha önceleri Seleu­kos’a bağ­lı olan askerler baskı yoluyla onu kabul edip kral ilan ettiler.

XIII

Demetrios’un oğlu Antigonos ise, meydana gelmiş olan şey­leri öğren­dikten sonra, Ptolemaios’un planla­rını bir an evvel bozmak için kara ve deniz kuvvetleriyle Makedonya üze­rine yürüdü. Lysimakhos’un gemi­lerine sahip olan Ptole­maios ise donanmasını topladı ve (Antigonos’a) karşı sa­vaşmak için harekete geçti. (2) Bu donanmaya Herak­leia’dan da bazı gemiler gönderilmişti. Bunların arasın­da altı sıra kürekli, beş sı­ra kü­rekli savaş gemileri ve taşımacılık için kullanılan güvertesiz tekne­le­rin yanı sıra hayranlık uyandırıcı büyük­lü­ğe ve güzel­liğe sahip olması ne­deniyle aslan-taşıyan olarak adlandırı­lan sekiz kürekli bir gemi de vardı. Zira, bu geminin her bir kürek sıra­sında yüz kürekçi bulunu­yordu; öyle ki bir kanatta toplam sekiz yüz, her iki kanatta bin altı yüz kü­rekçi vardı. Geminin güvertesinde ise, savaşmak için bin iki yüz as­ker konuşlan­mış olup, iki dümenci yer almaktaydı.

(3) Bunun üzerine çar­pış­malar sırasında, Ptolemaios, Antigonos’un donan­ma­sı­na üstün ge­lerek zaferi kazandı. Herakleia’dan gönderilmiş olan gemi­ler de, diğerle­rinden daha cesurca çarpış­­tıkları için ödüle layık görüldü­ler. Herakleialıların savaş gemilerinin arasından ise, sekiz kürekli aslan-taşıyan ödülü aldı. Antigonos bu seferde kötü bir şekilde yenildiği için, Boiotia’ya çe­kildi. Ptolemaios ise, Makedonya’ya geçti ve bölgenin yönetimini kesin bir şe­kilde kontrolü altına aldı.

XIV

[Ptolemaios] hemen ardından, özellikle akrabalarına karşı uyum­suz bir insan olduğunu açığa vururcasına, (bu Mısırlı­lar arasında bir gelenek­tir) kız kardeşi Arsinoe ile evlendi; hatta Lysima­khos’un Arsinoe’den olma çocuklarını öldü­rdü. Arsi­noe’nin çocuklarından kurtulduktan kısa süre sonra kraliçeyi de krallığından sürdü. Bu arada Ptolemaios, Galat­ların bir kolu kıtlık nedeniyle vatanlarından göç edip Makedonya’yı iş­gal edinceye ve kendisiyle savaşıncaya kadar, iki yıl süresince bir­çok ve yasadışı işler yaptığından olsa gerek, yaşamı zalimliği­ne yakışır bir şekilde vücudunun Galatlar tarafından lime lime edilmesiyle son buldu. Zira savaş sırasında bir fili sürüyordu ve hayvan yaralanıp onu sırtından atınca canlı olarak ele geçirilmişti. Böylelikle Ptolemaios’a deniz sava­şında yenil­miş olan De­met­rios’un oğlu Antigonos, Makedo­nya’nın yö­netimini ele geçirir.

XV

Bu arada Seleukos’un oğlu Antiokhos birçok savaşla her ne kadar ne tam anlamıyla ne de bütünüyle olmasa da babası­nın krallığının büyük bir bölümünü ele geçirince, generali Pat­rokles’i emrine verdiği tam do­na­nımlı birliklerle Tauros Dağ­ları’nın arka kısımlarına doğru gönderdi. Patrokles ise, soyu Aspendoslu bir aileye dayanan Hermo­genes’i ata­dı ve o da He­rakleia’yı ve diğer kentleri ele geçirmek için hare­kete geçti. Hermogenes, Herakleialıların kendisine elçiler göndermesinin ardından onlarla bir dostluk anlaşması imza­ladı ve yöreyi terk etti ve güzergahını değiştirerek Phrygia içinden Bithynia üze­rine yürüdü. Ancak Bithynia­lılar tarafın­dan pusuya düşürü­lünce, her ne kadar düşmanlarına karşı cesurca manevralar sergilemişse de hem kendisi hem de ordusu kılıçtan geçirildi.

XVI

Bu olayların sonucunda Antiokhos’un, Bithynialılara karşı se­fere çık­mak için hazırlandığını öğrenince, kral Nikomedes ken­disiyle müttefik olmaya davet etmeleri için Herakleia’ya elçi­lerini gönde­rdi. Onlara ben­zer kritik zamanlarda ve ihti­yaç hal­lerinde karşılığını vermeye söz ve­rince, kolayca an­laşma sağlandı. Bu sırada Herak­leialılar önemli mik­tarda para sarf ederek hem Kieros ve Tion hem de Thynia toprak­larını yeni­den elde ettiler: ancak Amastris’i ise, (zira o kent de diğer kent­ler­le birlikte kendilerinden alınmış­tı) hem sa­vaş hem de para yoluyla iste­miş olmalarına karşın o zamana kadar kenti ele geçirmeyi başarama­dılar. Zi­ra kenti elin­de tutan Eumenes, anlamsız bir öfkeye kapıldığın­dan He­rak­leialılara kenti para karşılığı vermektense, Amastris’i Mithra­dates’in oğ­lu Ariobar­zanes’e hediye olarak teslim etmeyi tercih etti.

XVII

Bu sırada Herakleialılar ile Trakya’daki Thynia’nın yöneti­cisi olan Bi­thynialı Zipoites arasında savaş çıktı. Bu savaşta He­rakleialıların bir­çoğu asilce çarpışırlarken kı­lıçtan geçi­rildi­ler. Ve Zipoites güçle galip geldi; ancak, müttefik güçler He­rakleialılara yardıma gelince, [Zipoi­tes] ka­çarak kazandığı za­ferin itibarını zedelemiş oldu. Yenilmiş olma­la­rına karşın Herak­leialılar kendilerine ait ölüleri korku­suzca geri alarak, yaktı­lar; ardından savaş için gerekli olan her şeyi yerine getir­dikten son­ra, ölülerin kemiklerini kente getirip, (kentleri için canlarını vermiş bu) en iyi insanların cenaze töreninde, gör­kemli bir şekilde son görevlerini ifa ettiler.

XVIII

Hemen hemen aynı zamanlarda Seleukos’un oğlu Antiokhos ile Demet­rios’un oğlu Antigonos, büyük ordularla birbir­lerine karşı durunca sa­vaş kızıştı ve uzun süre devam etti. Bithynia’nın kralı Nikomedes, An­ti­gonos’un müttefiki olarak savaştı. Diğer birçoğu ise, Antiokhos’a müt­tefik olarak çar­pıştılar. Bu yüzden Antiokhos, Antigonos ile savaştık­tan son­ra Nikomedes’e savaş ilan etti. Nikomedes ise birçok yer­den güç­ler topladı. Herakleialılarla ittifak yapmak için elçi­ler yollayınca da, on üç triereis’i (üç sıra kürekli savaş gemisi) müttefikleri olarak yanına aldı ve Antiokhos’un donanmasına karşı durdu. Do­nanmalar bir süre birbir­leri karşısında savaş düzeninde beklemiş olma­larına karşın, her iki ta­raf da çarpışmaya baş­lamadı ve hiçbir şey başaramadan geri çekildiler.

XIX

Galatlar Byzantion’a geldikleri ve kentin teritoryumunun büyük bir kıs­mını yağmaladıkları zaman, Byzantion’da sa­vaştan bunalmış olanlar yardım talebinde bulunmak için müttefiklerine elçilerini gönderdiler. Ve bütün müttefikler güçleri ölçüsünde yardımda bulundular; Herakleialı­lar ise, (zira elçi heyeti bu kadar talep etmişti) dört bin altın verdiler. (2) Bundan kısa süre sonra ise, Nikomedes Byzantionlulara saldıran Ga­latlarla anlaşma yaptı ve sık sık onları Asya’ya ge­çirmek için teşebbüste bulunup Byzantionluların bu işe izin vermemeleri yüzünden birçok kez başarısız olunca, onları karşı tarafa geçirmek için birtakım koşullar hazır­ladı. Bu an­laşma koşulları uyarınca: Barbarların Niko­medes’i ve onun soyundan gelen kimseleri daima dost olarak des­teklemesi ve ken­dilerine farklı yerlerden elçiler gönderildiği zaman Niko­medes’in izni olmaksızın hiç kim­seyle müttefik olmamaları; ancak Nikomedes’in dost­larıyla dost olmaları, düşmanlarıyla ise, dost olmamaları, ayrıca Byzan­ti­onlular ile eğer bir yerde de gerekli olursa Tios, Herakleia, Khalke­don ve Kieroslularla ve ayrıca birtakım başka etnik grupla­rın yö­netici­leriyle müttefik olmaları sağlanmıştır. (3) Bu anlaşma koşulları üzerine Niko­medes büyük miktarda Galatı Asya’ya geçirdi. Galatların yönetimde bulunan önde gelen li­derleri­n sayısı on yedi idi ve bunların arasından en önemli­le­ri ve başta gelenleri Leonnorios ve Luturios’tu. (4) Bundan baş­ka, başlangıçta Ga­latların Asya’ya geçişi ve iler­lemeleri­nin buralar­da ikamet eden insanlar için sorun çıkaraca­ğı dü­şü­nüldü; fakat bu işin so­nunda onların yararına olduğu ortaya çıktı. Zira krallar kentlerdeki de­mokratik rejimi hızlı bir şekilde kaldırmaya çalıştıkları zaman, kent­lere baskı uygulayanları uzaklaştıran Galatlar daha ziyade demokrasiyi güvence al­tına almış oldular. (5) Nikomedes ise, Galatları silahlandır­dık­tan sonra, kendi­sine Herakleia’dan katılan müttefiklerin yardı­mıyla hem ülkesinin hakimi oldu hem de orada ikamet edenleri kılıçtan geçir­di. Ga­nimetin bir bölümü de kendileriyle Galatların arasında payla­şıldı. Ar­dından yeniden ülkenin büyük bir kıs­mında ilerleyen Galatlar iç ke­sim­le­re çekildiler ve şimdilerde Galatia olarak ad­landırılan yeri seçerek ken­dile­rine ayırdı­lar. Burayı üç kısma ayırıp, Trokmoi, Tolisto­bogioi ve Tekto­sages olarak adlan­dırılan kabileleriyle yer­leştiler. Ankyra kenti Trok­moi; Tabia’yı=Tavion kenti To­listobo­goi; Pessinus kenti ise, Tek­to­sages kavmi tarafından kuruldular.

XX

Nikomedes ise, artık ihtişamlı bir refaha erişmiş oldu­ğundan, Asta­kos’un karşısında kendisiyle aynı ismi taşıyan bir kent inşa etti. Asta­kos ismi bir kehanete göre ortaya atıldığı zaman, Thebai’de aslen Spar­talıların soyundan olduğu söylenenlerin arasından soylu ve yüksek fikirli bir insan olan Astakos’u çağırdı ve Megaralıların kolonistleri Asta­kos’u on yedinci Olimpiyat’ın başlarında kurdular. Kent kom­şuları tarafından birçok çarpışmalarla gücünü kay­b­edip, savaşlarla sık sık yıpratılınca, Dydalses Bithynialı­ların hakimiyken, Atinalıların Me­garalıların ya­nı­na Asta­kos’a kolonistler göndermelerinin ardından, [kent] hem kötü ta­lihine bir son verdi hem de büyük bir ün ve güç elde etti. (2) Dydalses’un ölümünden sonra, Boteiras başa geçti ve yet­miş altı yıl yaşadı. Ondan sonra, yerine oğlu Bas geldi. Bas, gerçekten savaşa çok iyi bir şekil­de hazırlanmış olmasına karşın İskender’in generali Kalas’ı yendi ve Make­do­nyalıları Bithynia’dan uzak tutmayı başardı. Yetmiş bir yıl yaşadı ve elli bir yıl boyunca hüküm sürdü. (3) Ondan sonra, krallığın halefi ola­rak yerine geçen oğlu Zipoi­tes savaşlarda parlak başarılar gösterdi. Ly­simakhos’un gene­ral­lerinden birini öldürüp, diğerini ise, krallı­ğının sı­nırların­dan çok uzaklara kadar kovaladı. Önce Makedo­nyalıların kralı Lysimakhos’u, ardından da As­ya’nın kralı Seleukos’un oğlu Antiokhos’u yendikten sonra, Lyperos Dağı’nın yama­cında bir kent kurdu ve onu kendi ismiyle adlandırdı. Zipoi­tes yetmiş altı yıl yaşadı ve kırk sekiz yıl hüküm sürdükten sonra, ardında dört çocuk bıraktı. Onu çocuklarının arasından en büyüğü Nikomedes takip etti. Kardeşlerine karşı bir ağa­bey değil de bir cellat oldu. Gene de [Nikomedes] özellikle Ga­lat­ların Asya’ya geçirilmesini sağlayarak Bithynia Krallı­ğı’nı güçlendirdi ve da­ha önce de işaret edildiği gibi, kendi­sinin is­mini taşıyan bir kent kurdu.

XXI

Kısa süre sonra Byzantionlular ile Kalatisliler (bunlar ise, Herakleialı­ların kolonistleriydiler) ile Istroslular arasında savaş başladı. Bir ti­ca­ret mer­kezi olan Tomis, Kalatislilere sınırdı ve burayı Kalatisliler te­kel­lerine geçirmeyi düşünü­yorlardı.

Bunun üzerine her iki taraf da ­Herakleialılara askeri yardım için elçiler gönderdiler. Herakleialılar ise, her iki tarafa da askeri yardımda bulunmadılar. Her ikisine de ateşkesi sağ­la­mak için arabulucu adamlar yolladılar. Ne var ki, o zaman ha­kemler başarısız oldular. Kalatis’in sakinleri düş­manlarının ta­rafından birçok acılara maruz bırakılıp; ancak bu savaştan al­mış olduk­ları yaraları he­men hemen bir daha kendilerinin sar­maya muktedir olamadıkları bir za­manda barışa razı oldu­lar.

XXII

Bu olaydan çok uzun zaman geçmemişken, Bithynialıların kralı Niko­medes, kendisinin bir önceki evliliğinden olma oğ­lu Zeї­las’ın, üvey an­nesi Etazeta’nın komplolarıyla sür­güne gönderilip, Armenialıların kra­lının yanına sığınmasının ar­dından, kendi­siyle ikinci karısı Etazeta’dan olma çocuk­larını, ölümünden kısa süre önce varisleri olarak ilan etti. Fakat on­lar hala çok gençtiler. Bu yüzden [çocuklarının] muhafızları olarak ise, Ptolemaios’u, Antigonos’u ve Byzantion, Herakleia ile Kios halklarını tayin etti. (2) Fakat Zeїlas Galatların gözü­pek Tolistobogoi kavmiyle takviye ettiği güçleriyle birlikte, kral­lığı talep etmek için sür­günden geri döndü. Bithy­nialılar ise, krallığı Nikomedes’in çocuk­ları için muhafaza etmek iste­dik­lerinden, çocukların anne­sini [Etazeta’yı] Ni­kome­des’in erkek kardeşiyle evlendirdi­ler. Ardından, yu­ka­rıda sözü edil­miş olan muhafız­lardan elde ettikleri or­duyla Zeї­las’a karşı koyma­ya cüret ettiler; birçok muhare­be ve talihsizlikler yü­zünden so­nunda her iki taraf da barışa memnuniyetle razı oldu. Çarpış­malarda en iyi şekilde savaşan Herakleialılar, aynı za­manda anlaşma­lar sı­ra­sında da yarar sağ­ladılar. Bu yüzden Ga­latlar Herak­leia’yı düş­man olarak görüp Kalles Ir­mağı’na ka­darki toprak­larını istila ettiler ve bü­yük miktarda yağma elde ettik­ten sonra, evlerine geri döndüler.

XXIII

Byzantionluları ise, Antiokhos’a karşı savaşırken, Herakleialılar kırk triereis ile desteklediler ve savaşın karşı­lıklı tehdit­lerden öteye geç­me­mesini sağladılar.

XXIV

Çok geçmeden Galatlarla anlaşmazlık halindeyken Ariobar­zanes’in za­mansız ölümü üzerine, krallık henüz çocuk olan Mithradates’e kaldı. Bu yüzden Galatlar çocuğu ciddiye al­ma­yıp, onun krallığını harap ettiler.

Bu durum Mithra­da­tes’in uyruklarını felakete sürükleyince, onlar He­rakleialılar tara­fından Amisos’a gönderilen hububat sayesinde kur­tarıl­dılar. Zira Herakleia’dan Mithradates’in uyrukları için tahılın [de­niz yo­luyla] taşınması ve ihtiyacın gideril­mesi ko­laydı. Bu yüzden Galatlar tek­rar Herakleia’ya bir sefer düzen­lediler ve Herakleialılar kendilerine elçilerini gönde­rinceye değin, kentin teritoryumunun altını üstüne ge­tir­diler. Tarih­çi Nymphis elçi heyetinin başındaydı ve bir bütün ola­rak Ga­lat ordusuna beş bin altın ve her bir lider için ise, iki yüz al­tın vere­rek onları kentin topraklarından çekilmeye ikna etti.

XXV

Mısır’ın kralı Ptolemaios ise, yüksek bir refah seviyesine ulaştıktan son­ra, son derece görkemli armağanlarla kentlerin euergetesliğini yap­tı. Herakleialılara beş yüz artaba buğday gönderdi ve onlar için kentin akropolis’inde Prokonnesos mer­merinden bir Herakles Ta­pı­nağı inşa et­ti. (2) Tarihçi eserini buraya kadar getirdikten sonra, konu dışına çıka­rak Romalıla­rın egemenliğini izah eder: Hangi soydan geldiler, ne şekil­de İtal­ya’ya yerleştiler, hem Roma’nın kuruluşundan önce hem de ku­rul­masından sonra neler olduğunu anlatır. Romalılar ara­sından yöne­ticilik yapmış olanları birbiri ardına sıralar. Han­gi düşmanlara karşı savaştık­larını, krallarının atamasını, mo­nar­khia’dan consul’lüğe geçişi, Romalı­ların nasıl Galatların ta­ra­fından bozguna uğratıldıklarını ve eğer Camil­lus kentin yar­dı­mına gelip kurtarma­saydı kentin nasıl ele geçirile­ceğini açık­lar. (3) Ardından İskender Asya’ya geçerken; “eğer yönet­mek isti­yor­larsa ya güçlü olmala­rını, ya da daha güçlü olanlara boyun eğme­lerini” yazdıktan sonra, Romalılar ona yeteri mik­tarda talanta’dan altın bir çelenk gönderdiler: Ayrıca Romalı­lar Tarentumlulara ve on­larla müttefik olan Epeiros kralı Pyrrhos’a karşı savaştılar ve her iki ta­raf da endişe verici du­ruma düşüp kötü bir şekil­de düşmanla­rından ayrıldık­tan son­ra, Tarentumluları boyunduruk altına al­dı­lar, Pyrr­hos’u ise, İtal­ya’dan kovdular. (4) Daha sonra Romalı­lar ile Kar­ta­calı­ların ve Hanni­bal’in savaşlarına geçilmiştir; ayrıca Sci­pio ile Iberialılara ve di­ğer lider­lere karşı başarılar elde edil­miştir. Ibe­rialıların yanında oy çokluğuyla kral olması kararlaştı­rılan Sci­pio bu unvanı reddetmiş­tir. Hanni­bal savaş­ta ye­nil­dikten sonra nasıl kaçmıştır ve Romalı­lar nasıl Ionia tarafına geç­ mişlerdir ve Philip­pos’un oğlu Perseus Ma­kedonya­lıların yönetimini eli­ne ge­çirdik­ten son­ra, kendi baba­sının Romalı­larla yap­mış olduğu an­laş­maları aceleci bir şekilde yürürlükten kaldı­rınca savaşı nasıl kaybet­miştir ve Paulus ta­rafından kendisine karşı bir zafer anıtı dikilmiştir;

Bunlara mü­teakiben Syria’nın, Komma­ge­ne’nin ve Iu­daia’nın kralı An­ti­okhos’u (’a karşı) iki savaşla yen­dik­ten sonra, Avrupa’dan na­sıl atmış­lardır [sırasıyla anlatılır]. Bunun üzerine tarihçi bura­dan itibaren Ro­ma’nın hakimiye­tine kadarki olayları nakleder.

XXVI

Tarihçi Romalıların egemenliğini kaleme aldığı anlatısını kal­dığı yer­den şöyle devam ettirir: Asya’ya geçmelerinden sonra, Herak­leialılar Roma­lıların generallerine elçiler gön­derince, memnuni­yetle huzura kabul edildiler ve mesajı se­vecenlikle karşıladılar, Publius Aemilius ise, onlara bir mektup gönderdi. Bu mektupta kendilerine karşı Senatus’un dost­luğunu ve hiç­bir şeyin eksik kalmaması için onların ihtiyaç duyabile­cekleri her çeşit diğer ilgi ve alakanın kendi­lerine gösterileceğine dair söz veriliyordu. Herak­leialılar bu­na müteakiben Romalılar adına Li­bya’yı fethet­miş olan Cor­ne­lius Scipio’ya daha önceden muta­bık ka­lın­mış olan dost­luk anlaşmasını onaylatmak amacıyla bir elçi heyeti gön­de­r­di­ler. (2) Bu olayların ardından, kral Anti­okhos’­un Romalılara karşı olan düşmanlı­ğını dost­luğa çevirme­sini daha uygun bulduklarından Sci­pio’ya yeniden elçiler gön­der­diler. Hatta bu yönde bir kararname dahi yayımladı­lar. Cor­nelius Scipio ise, Herakleialılara cevap verirken, şöy­le yaz­dı: “Romalıla­rın generali ve consul’ü Scipio, Herakleialıların mec­lisine ve halkına selam eder”: bu mektupta Herakleialılara olan iyi niyetini onayladı; Romalılar da An­tiokhos’a karşı sa­vaşı durdurma ko­nusun­daki isteklerini bil­dirdiler. Buna ben­zer bir yanıtı, Pub­lius Cor­ne­lius Scipio’­nun kardeşi ve donan­ma komutanı Lucius da, elçilik ama­cıyla gelen Herakleialılara verdi. (3) Fakat kısa süre sonra, Ro­malılar ile Antio­khos ara­sında savaş yeniden başladı ve Antiokhos’un kesin bir şekilde bozguna uğratılmasının ardından, düşmanlık ağır an­laşma şart­larıyla son buldu. Böylelikle onu bütün Asya’dan mah­rum bıraktılar. Ona Kommage­ne ve Iudaia’nın yönetimini bırakıp, savaş donanımı olan fillerini ve gemi­lerinin bir kısmını elin­den aldılar. (4) Herak­leialıların kenti bu Roma generallerin­den başka onların ardılları ola­rak gönder­dikleri komutanlara da aynı mesajları veren elçiler yolla­dı­lar ve benzer iyi niyet­lerle ve ince­liklerle karşılandı­lar ve sonunda Romalılar ile He­rakleialılar ara­sında birbirleriyle sadece dost ve müttefik olmayı değil; aynı zamanda hem başkalarına karşı savaşırken hem de başkaları karşı­sında savunma yaparken her iki tarafın da birbirine yardım etmeyi ka­bul ettikleri bir anlaşma ger­çekleşti.

Ayrıca iki bronz levha üzerine de aynı an­laşma ko­şul­ları tıpkı ve bire bir kazındı: bunlardan biri Roma’­daki Ca­pi­tolium Tepe­si’ndeki Zeus’un (Iuppiter) tapınağı içine, di­ğe­ri ise, He­rak­leia’da bulunan Zeus’un tapınağı içine dikildi.

{ON BEŞİNCİ KİTAPTAN}

XXVII

Memnon, tarihinin on üçüncü ve on dördüncü kitaplarında bu şeyleri anlatıp on beşinci kitabına gelince, Bithynialı­ların cesaretli kralı Pru­sias’ın birçok işler başardıktan sonra, He­rakleialıların diğer kentleriyle birlikte gene onların kont­ro­lünde olan Kieros şehrini savaşla nasıl ele geçirdiğini ve kenti Kieros yerine nasıl Prusias olarak adlandırdığını açıklar. Ay­rıca Herakleialılara bağlı bir kent olan Tion’u da zapt eder. Böylelikle Herakleia’yı denizden denize kuşatmış oldu. (2) Bu kentler­den sonra şiddetli bir şekilde Herakleia’yı ab­luka altına aldı. Kuşatılan­ların arasından birçoğunu öldürdü; eğer Prusias bir merdivene tırma­nırken, mazgallı siperden atılmış olan bir taşla vurulup bacağı kırılma­mış ve bu kaza yüzünden kuşat­mayı kaldırmamış olsaydı, az kalsın kent egemenliği altına alınmış olabilirdi. Çünkü yaralanmış olan kral güç­lükle Bithy­nialılar tarafından sedye ile taşınarak, evine döndü; an­cak orada da uzun yıllar boyunca yaşamadı ve hem topal ola­rak hem de bu şekilde adlandırıla­rak yaşamı son buldu.

XXVIII

Henüz Romalıların Asya’ya geçmelerinden önce, Pontos’un üst kıs­mın­daki Galatlar denizde de tecrübe sahibi olmak ar­zu­suna kapıldıklarından Herakleia’yı ele geçirmek amacıyla teşeb­büse geçtiler. Bu işin zor olma­yacağını dü­şünüyor­lardı. Çünkü kent eski gücünden çok şey kaybet­miş­ti, ayrıca kü­çümsenerek bakılı­yordu. Dolayısıyla bütün güçleriyle kente karşı sefer düzenledik­lerinde, kent her şeyi önceden ha­zır­lamış ol­mak için, müttefiklerinin hiçbirini ihmal etme­yip; fakat her birinden ola­bildiğince çok yardım temin etti. (2) Gerçekten de kent kuşatıldı ve bu durum bir süre devam etti, sonunda gerekli şeylerin ihtiyacı Galat­ları birbirine düşürdü.

Zira bir Galat savaşçısı [her zaman için] tutkuyla sa­vaş için gerekli hazırlıkları yapmaktan ziyade, savaşta çar­pışmayı bil­miştir. Bu yüzden ihtiyaçlarını karşılamak, gerekli şeyleri toplamak üze­re ordugahı terk etmelerinin ardından, kenti savunanlar beklen­medik bir anda kentten çıkış hareketi yaparak Galatlara saldırınca hem ordu­gahı ele geçirdiler hem de birçok kişiyi öldürdüler ve hiçbir güçlük çek­meden kırsal araziye dağıl­mış olanları yakaladılar. Böylece Galat ordu­su­nun ancak üçte birinden azı Galatia’ya geri dönebildi. Bu ba­şa­rıdan dolayı (Herak­leialılar kentlerinin) tekrar eski gör­kemine ve refa­hına yükselmesi için umutlara sahip oldular.

XXIX

Romalılar Marsi, Paeligni ve Marrucini (bu halklar Lib­ya’nın [Af­ri­ka’nın] karşısında, Gades sınırlarında yaşarlar) ka­vimle­rine karşı sava­şırlarken Herakleialılar iki güverteli triereis ile müttefik olarak Roma­lılara yardıma gittiler ve sa­vaşın ka­zanılmasında gös­terdikleri yararlı­lık­larından ve yiğit­liklerin­den ötürü birçok öv­güye layık görülmele­rin­den sonra on bi­rinci yılda vatanlarına geri döndüler.

XXX

Bu olaylardan sonra, Pontos kralı Mithradates ile Romalılar arasında şiddetli bir savaş patlak verdi. Savaşın görünen nede­ni Kappadokia’nın ele geçirilmesiydi. Mithradates, hile ve ye­minlerle varılan anlaşmalarla yeğeni Arathes’i yakala­yıp, onu kendi eliyle öldürdükten sonra, Kappa­dokia’nın kontrolünü eline geçirdi. Genç Arathes, Mithradates’in kız kar­deşiyle Ariarathes’in oğluydu. (2) Mithradates çocukluğundan itibaren son derece acımasızdı. Krallığının yönetimi­ni on üç yaşınday­ken ele ge­çirdikten kısa süre sonra, babası­nın krallığın birlik­te yö­netil­mesi için kendisine emanet etmiş olduğu annesini hapse attırıp, zorla ve za­manla onu ortadan kaldırdı ve erkek kardeşini de öl­dürdü. Kafkasların ötesine kadarki bölgeleri ve Phasis Bölgesi sınırlarını genişletti ve (bu başarı­la­rından sonra) büyük bir gu­rura sahip oldu. Bu sebeplerden dolayı Ro­malılar Mithradates’in azminden, hırsından şüphelenerek ondan İs­kit krallarını tekrar geleneksel yönetimlerinin başına getirmesini talep etti­ler. (3) Mithradates Romalıların emirle­rine bir dereceye kadar itaat et­ti. Ancak hemen ardından Part­lar ile Medler, Armenia kralı Tigranes ile İskit kralları ve Iberia [kralıyla] müttefiklik anlaş­maları imzaladı.

Bu hare­ketlerine ek olarak savaş sebebi oluşturacak diğer eylemlere gi­rişti. Öy­le ki, Roma’da Senatus’un Nikomedes’le Nysa’nın oğlu Niko­medes’i Bithynia Krallığı’nın başına geçirme­sin­den sonra, Mithra­dates kralın ‘iyi’ lakaplı oğlu Sokrates’i destekleyerek Nikomedes’e rakip çı­kardı. Gene de Mithradates’in karşı koy­ma­sına rağmen sonunda Roma­lıların kara­rı üstün geldi.

XXXI

Daha sonra Sulla ve Marius, Roma Devleti’nin kontrolü için savaşa gi­riştiğinde, Mithradates generali Arkhelaos’a kırk bin piyade ve on bin süvari verip, Bithynialılara karşı sefere çıkmasını emretti. Karşı karşıya geldiklerinde savaştan Ar­khelaos galip çıktı ve Nikomedes birkaç yan­daşıyla bir­likte kaçtı. Mithradates bu haberleri aldıktan ve müttefikleri kendisiyle birleştikten sonra, yüz elli bin kişilik ordusuyla Amaseia Ova­sı’ndan harekete geçerek Paphlagonia içlerin­den ilerledi. (2) Manius [Aquillius] ise, Nikomedes ile birlikte sefere çıkanların sadece Mithra­dates’in yaklaştığı haberiyle dağılmış olduklarından, az sayıdaki Roma askerle­riyle Mithradates’in generali Menophanes’e karşı durdu; ancak yenilmiş ve bütün ordusu kaybedilmiş olarak kaçtı. (3) Ardından Mithra­dates, hiç korkmadan –cezalandırılma­yacağından emin olarak– hem Bi­thynia kentlerini hem de kırsal kesimleri istila edip savaşmadan ele ge­çirdi. Ayrıca Asya’daki diğer kentlerden bazıları zapt edildiler, bazıları ise krala destek oldular. Sadece Rhodoslular Romalılara karşı olan dost­luklarına bağlı­lıklarını sürdürürlerken, her yerde köklü bir değişim oldu. Bu yüzden Mithradates onlara karşı sa­vaşı hem karadan ve hem de denizden yürüttü. Ancak Rho­doslu­lar daha üstündüler, öyle ki, bizzat Mithradates’i bir de­niz sa­vaşı sırasında az kalsın ele geçireceklerdi. (4) Bu olay­lar­dan sonra, Mithradates kentlere dağılmış olan Romalıların kendi planlarını engellemek amacıyla öylece durduklarını öğrenip, her­kese [bütün kentlere] belirli bir günde kendile­riyle bir­likte yaşayan Ro­malıları öldürmeleri talimatını gön­derdi. Ve birçokları [kralın emrine] itaat edince, tek ve aynı gün için­de seksen bin insanın kılıçlarla ölüme gönderildiği böy­lesine [korkunç] bir katliam gerçekleştirildi.

XXXII

Eretria, Khalkis ve bütün Euboia Adası’nın Mithradates’in tarafına ge­çip, diğer kentlerin ona yakınlık göstermelerine sebep olunca ve Lake­daimonluların yenilmesinin ardından, Romalılar Sulla’yı yeterince bü­yük bir orduyla birlikte se­fere gön­derdiler. Sulla Hellas’a varmasının ardından, kent­lerden bazıları gönüllü olarak taraf değiştirdiler, bazı­ları­nı ise, (Sulla) kuvvet kullanarak ele geçirdi ve Pontosluların küçük ol­mayan bir ordusunu savaşla bozguna uğrattı. Ati­na’yı da zapt etti; eğer Romalıların Senatus’u Sulla’nın fikrini süratle değiştirmeseydi, kentte taş taş üstünde kal­mayacaktı. (2) Gene de birçok değişik savaş düze­ninde ya­pılan çarpışmaların çoğunu Pontoslular kazandılar ve elde et­tikleri başarılarla işler yön değiştirdi. Ancak sahip ol­dukları yiyecekleri kont­rol etmesini bilmedikleri ve elle­rindeki malzemeyi savur­ganca har­cadıkları için, krala ait birlikler arasında yiyecek kıtlığı baş gösterdi. Eğer Taksiles Amphipolis’i ele geçirme­yip ve bu yüzden Makedonya onun tarafına geçmesiydi ve oradan bol mik­tarda gerekli erzakı sağ­lamaya muktedir ol­masaydı, (Pire limanın­daki birlikler) umutsuz bir duruma düşebilirlerdi. (3) Taksiles ve Arkhelaos ordularını birleş­tirdik­ten sonra, altmış binden fazla askere sahip olan bir or­duyu sevk ettiler ve Sulla ile kozlarını pay­laşmak amacıyla Phokis böl­ge­sinde ordugah kurdular. Sulla ise, İtalya’dan altı binin üze­rinde asker sevk eden Luci­us Hor­tensius’u da yanı­na aldık­tan sonra, onlardan ol­dukça uzak mesa­fede olmakla birlikte karşılarında kamp kurdu. Arkhe­laos’un yanında bu­lunan asker­lerden bazıları emirlere karşı gelerek teh­likeli ol­masına karşın yiyecek toplama amacıyla kamp yerinden ay­rıldıkları için, Sulla beklenmedik bir anda düşmanın kam­pına saldırdı ve direnen­leri/cesur­ları vurarak hemen öldürdü; fakat içlerinden korkuyla aman dileyeni öldürmeyip, bunları kampın etrafına yerleştirdi ve diğerleri erzak top­lamadan geri dönerlerken, ne olduğunu görüp anla­masınlar ve hiçbir şüphe duymasınlar diye ateş yak­malarını emretti. Plan hazırlandığı gibi başarıyla sonuçlandı. Böylece Sulla’nın yanında olan askerler parlak bir zafer kazandılar.

XXXIII

Mithradates, Khiosluları Rhodoslulara yardım etmekle suç­layıp, onlara karşı Dorylaos’u gönderdi. Kralın generali kenti birçok güçlükle de olsa ele geçirdi ve toprakları Pontoslu­lara dağıt­tı. Kentin vatandaşla­rını ise, gemilere bin­dirip, Pontos’a sür­güne gönderdi. (2) Herakleialı­lar ise, o zamanlar Khioslulara karşı dostluk besliyorlardı. Tutsakları ta­şıyan Pontos gemileri kentlerinin sahillerinden geçerken gemileriy­le on­la­rın önünü kesip hiçbir direnişle karşılaşmadan onları kent­le­rine ge­tirdiler (zira kendilerini savunacak de­re­cede yeterli donanıma sahip de­ğildiler). Ayrıca hiçbir şey esirgemeden ihtiyaç duydukları herşe­yi Khi­oslu­lar için te­da­rik ederek, onları kendilerine getirdiler ve daha sonra onla­ra görkemli armağanlar sunarak vatanlarına geri gönderdiler.

XXXIV

Bu sırada Senatus, Valerius Flaccus’u ve Fimbria’yı, Mithra­dates’e kar­şı savaşmak için gönderdi ve onlara eğer Sulla Sena­tus ile paylaşmayı düşünürse, savaşı Sulla ile bir­likte yönetmeyi; eğer düşünmezse önce ona karşı savaşmayı emretti. Flaccus başlan­gıçtan itibaren birçok zor­luklarla baş etmek zorunda kaldı (hem kıtlık hem de savaştan yenilgiler aldı), gene de çoğu zaman başarı­lıydı. Byzantion üzerinden Bithynia’ya geçtikten sonra, oradan Nikaia üze­rine yürüdü. Aynı şekilde Fim­bria da ken­disiyle birlik olan askerleriyle karşı tarafa (Byzantion’dan Kal­khe­don’a) geçti. (2) Fimbria’nın daha hoşgö­rülü bir şe­kilde komuta etmesi ve kitleleri yönetmekte gösterdiği şevk nede­niyle, Flaccus si­nirlenerek, onun yanı sıra askerlerin ara­sın­dan ön­de gelen­leri de ağır sözlerle azar­layınca, içlerinden iki tanesi diğer­lerinden daha fazla öfkeye kapılarak, onu öldür­düler. Bu olanlar üzerine Senatus, Fimbria’ya aşırı derecede kızdı. Ancak gene de öfkesini gizleyerek, consul’­lüğün oy çok­luğuyla ona verilmesini sağladı. Böylelikle bütün kuv­vetlerin komutanı olan Fimbria, kentlerden bazılarını gönül rızasıyla, bazılarını ise, güç kulla­narak hakimiyeti altına aldı. Pontos’un en ünlü komu­tanların­dan Taksi­les, Diophan­tos ve Menandros’u yanına alan ve büyük bir ordu sevk eden Mithra­dates’in oğlu ise, Fimb­ria ile koz­larını paylaş­mak üzere geldi.

(3) İlk çarpışma­larda Pontoslular galip gel­diler. Bunun üze­rine Fimb­ria kayıplarını telafi etmek, ordu­sunu zor du­rumdan kur­tar­mak için bir savaş hilesi düşündü (çünkü düşmanı ken­disin­den çok daha fazla askere sahipti). Her iki taraf da var güç­le­riyle savaşmak için bir ırmağın kenarına geldiler. Irmak her iki ordunun arasından akıyordu. Sabaha karşı gök gürül­tülü sağa­nak yağmur başla­masına karşın, Ro­malıların komu­tanı görün­meden ırmağı aştı ve Pontos­lu­ların hala ça­dırlarında uyumaya devam ettikleri sırada üzerlerine atılıp hiçbir şeyin farkında olmayan asker­leri öldürdü. Komutanların dışında askerlerin çok az bir bö­lümü ve süvariler bu yıkımdan kaça­rak kendilerini kur­tarabildiler. Mithradates’in oğlu Mithrada­tes bu felaket­ten kendini kurtarmayı başarabilmiş olanlarla birlikte, aynı zamanda babası Mithra­dates’in yanına Perga­mon’a ge­lerek hayatını kurtardı. Böyle­likle bu kö­tü talihsiz­liğin ve krala ait ordunun kesin yenilgisin­den sonra kentlerin büyük çoğunluğu Romalıların tarafına geçtiler.

XXXV

Marius’un sürgünden Roma’ya geri dönerek eski say­gınlığına yeniden kavuşmasının ardından, Sulla (zira o karşıt partidendi), Marius’a karşı ahlak dışı davranışını benzer bir sürgünle geri ödemekten korktuğu için, onunla Romalılar adına vekil olarak anlaşmalar yapmak üzere elçi­lerini Mithradates’e yolladı. Mithra­dates anlaşma teklifini memnuniyetle kabul edip, koşullar hakkında konuşmak üzere kendisinin gelmesini talep edince, Sulla istekli bir şekilde harekete geçti. (2) Bunun üzerine her iki tarafın da birbirlerine doğru hızla ilerlemelerinden sonra anlaşma koşulları üzerine görüşmek için Dardanos kenti kabul edildi. Çevre­lerindeki hizmetlilerin çekilmelerinin ardından, Mithra­da­tes’in Romalı­lara Asya’yı geri vermesi, Bithy­nialıların ve Kappa­dokia’nın kendi soy­larından olan kralları tarafından yönetilmesi; Mithradates’in bütün Kara­deniz’in kralı olarak onaylanması, kralın Sulla’ya Roma’ya geri dönmesi için, özel olarak seksen triereis ve üç bin talanta temin etmesi ve Roma­lıların hiçbir kenti kendilerine karşı Mithradates’ten yana oldular diye ceza­landır­maması üzerin­de, anlaşma sağlandı. (3) Fakat gerçekte anlaş­manın bu so­nuncu maddesi ba­şarıyla uygulanmadı; çün­kü Romalılar da­ha sonradan bu kentlerin bir­çoğunu köleleş­tirdiler. Böyle­likle Sulla gör­kemli bir şekilde İtal­ya’ya geri geldi. Marius tekrar kentten çekildi ve Mithradates evine dön­dü. Fakat boyunduruğu altındaki etnik grupların birçoğu Kü­çük Asya’da başına gelen felaketten ötürü müttefiklikten ay­rıl­dığı için, onları yeniden ele geçirip tekrar kendine bağladı.

XXXVI

Senatus vasıtasıyla Murena komutan sıfatıyla (Asia Eya­le­ti’ne) yollandı ve Mithradates ona bir elçi heyeti gönde­rdi. Sulla ile varılan anlaşma ko­şullarını hatırlatarak, bun­ları doğ­rula­masının görevlerinden biri ol­duğu­nu bildirdi. Ama Murena elçi heyetiyle aynı görüşte olmadığından (zira, Hellen kökenli ve yaşam boyu filozof olan bu elçiler, ona bağlı ol­mak­tan daha çok Mithradates’i hor görüyorlardı) Mithradates’e karşı ha­rekete geç­ti. Ariobarzanes için Kappa­dokia’nın yö­netimini daha güven­li hale ge­tirdi ve Mithradates’in krallığı­nın sınırında bir kent kurdu. (2) Bu sırada hem Murena hem de Mithradates Herak­leialılara el­çilerini gönderdiler, her iki taraf Herakleialılardan di­ğe­rine karşı kendisiyle ittifak kur­ma­nın daha iyi olduğunu iddia etti. Bunun üzerine Herak­leialılar ön­celeri Romalıla­rın üs­tün gücü nedeniyle onlar­dan yana meylettiler; ama kom­şuları olan Mithradates’ten korktular. Bu yüzden her iki tara­fın elçi­le­rine, böy­lesine bü­yük bir savaş başlayınca, onların ancak zar zor kendi top­rak­larını korumaya muktedir olabileceklerini ve her iki ta­rafa da karşı taraf için yardım edemeyeceklerini bildirdiler. (3) Pek çok kişi Murena’ya, Sinope üzerine yürümesini ve savaşı krallığın başkenti çev­resinde hareketlendirmesini tav­siye etti. Zira, eğer bu kenti ele geçi­rirse, krallığın geriye ka­lan yerlerini kolaylıkla kazanacaktı. Mithrada­tes ise, kalaba­lık bir orduyla Sinope’yi güvence altına aldıktan son­ra, açık bir meydan mu­harebesi için hazırlandı. Kralın birlikleri çar­pışma­lar başla­dığı sırada daha üstün geldi, ardından savaş hemen hemen den­ge­lendi ve düşmanların her ikisi de çekilerek savaş hevesleri kö­reldi. Bunun üzerine Mithra­dates, Phasis ve Kaukasos çevre­sindeki mesele­lerle ilgi­lendi. Murena ise, Asya’ya döndü ve her ikisi de kendi işleriyle alaka­dar oldu.

XXXVII

Kısa süre sonra, Sulla Roma’da öldü ve Senatus Aurelius Cotta’yı Bi­thynia’ya, Lucius Lucullus’u ise, Asya’ya gönderdi ve onlara Mithra­dates’e karşı savaşmalarını emretti. Mithra­dates ise, bir başka kalabalık ordu hazırladı; ayrıca dört yüz triereis’i, daha ufak savaş gemileri ara­sından ise, çok sayıda elli kürekli teknesi ve kerkouroi’u vardı. Ardın­dan Mitharos oğlu Diophantos’a önemli miktarda birlik verip, onu kent­lere garnizonları yerleştirmesi; eğer Lucullus Pon­tos’a doğru yürüyüşe geçerse, onu karşılaması ve daha ileriye gitmesine engel olması için Kappadokia’ya gönderdi.

(2) Mithradates ise, kendisiyle birlikte yüz elli bin piyade, on iki bin sü­variden oluşan bir ordu sevk etti. Ay­rıca yüz yirmi tırpanlı savaş arabası yanında, sadece savaş makineleri ya­pan mü­hendisleri değil; aynı zamanda oldukça kalabalık bir işçi grubu topladı. Paphlagonia Timonitis içinden Galatia’ya doğru ilerledi ve dokuzuncu günde Bithynia’ya geldi. Lucullus ise, Cotta’nın bir an ev­vel bütün gemileriyle Kal­khedonluların limanına yelken açmasını em­retti.

XXXVIII

Mithradates’in donanması Herakleia sahilinden geçerken, kent tarafın­dan kabul edilmedi; ama agora’yı ticaret amaçlı kullan­mak istemelerinin ardından ihtiyaçlarını temin ettiler. Dola­yı­sıyla bu sırada denizcilerle kent halkı kaynaşınca, Pontos donanma­sının amirali Arkhelaos, Herak­leia’nın önde gelen vatandaşların­dan Silenos ile Satyros’u yakaladı ve onları Ro­malı­lara karşı savaşta müttefik olarak yararlanmak üzere beş triereis almaya ikna edin­ceye kadar da salmadı. (2) Ancak bu olaydan dolayı (Ar­khelaos bir yolunu bulup Herak­leialılara entrika düzenlediği için) Herak­leia halkı Ro­ma­lıların nefre­tini üzerine çekti. Bu yüzden Roma­lı­ların diğer kentlerde yerleşen vergi mültezimleri, Herak­leia’yı da resmen vergi talep ettikleri kentler arasına koy­du­lar. (3) Ver­gi mül­te­zim­leri kente gelip, devletin kanunlarına karşı çıkarak, para talep edince, bu durumu köleliğin bir baş­lan­gıcı olarak gören vatan­daşları hu­zursuz ettiler. Bunun üze­rine Herakleia­lılar, vergi yü­kümlülüğünden kur­tulmayı iste­mek amacıyla kendi­leri adına Senatus’a bir he­yet gön­de­ril­mesi gerektiğini düşün­melerine rağmen, kentte ikamet eden­lerin ara­sından son dere­ce cüretkar biri tarafından vergi mül­te­zim­lerinin, kimsenin onların nasıl öldüğünü öğreneme­yeceği bir şekilde, gizlice or­tadan kaldırılmaları konusunda ikna edildiler.

XXXIX

Kalkhedon kenti önlerinde Romalılar ile Pontoslular deniz savaşı yapar­ken, aynı sırada kralın ve Romalıların kara kuvvetleri birbirlerine kar­şı savaşıyorlardı (Romalıların generali Cotta, Pontosluların komutanı ise, Mithradates idi), kara savaşında Basternai savaşçıları İtalikleri bozguna uğra­tarak kaçışa sürüklediler ve onların arasından birço­ğunu kılıçtan geçirdiler.

(2) Aynı olaylar deniz savaşı sırasında da vuku buldu ve bir gün içinde hem kara hem de deniz Ro­malı­ların cesetleriyle kaplandı. De­niz savaşında sekiz bin kişi öldü­rülüp, dört bin beş yüz kişi esir edildi; kara savaşı sırasın­da ise, İtalikler beş bin üç yüz kayıp verirken, Mithra­dates’in ordu­sundan ise, yaklaşık otuz Basternai sa­vaşçısı ve bunların dışında en fazla yedi yüz kişi kaybedildi. (3) Mithradates’in bu utkusu her­kesi hayal kırıklığına uğrattı. Bu sırada San­garios Irmağı ke­narında kamp kurmuş olan Lucullus ise, ye­nilgi haberini öğ­rendikten sonra, ümitsizliğe kapılmış olan askerlerini sözle­riyle cesaretlendirdi.

XL

Mithradates kendinden emin bir şekilde Kyzikos üzerine yü­rüyüşe ge­çip ve kenti kuşatarak ele geçirmek isteyince, Lu­cullus onları yakın takibe geçti ve iki ordu karşılaşınca Pon­tosluları savaşta hezimete uğ­rattı. Kısa süre içinde sayısız adam öldürdü ve on üç bin kişiyi esir aldı. Fimbria’nın ordusundaki askerlerden bazıları, Flaccus’a karşı işledikleri suçtan ötürü, ileride komutanlarının kendi­leri hakkında iyi şeyler dü­şün­meyecekleri yönünde endişeye kapılıp, Lucullus’un ordusun­dan firar etmeye söz vererek gizlice Mithra­dates’e haber gön­derdiler. (2) Mithradates bu eğilimi talihinin bir cilvesi ola­rak düşünüp, gece oldu­ğunda, onların nakil koşullarını ger­çekleş­tirmesi ve taraf değişti­renleri getirmesi için Arkhelaos’u gön­derdi. Fakat Fim­bria’ya bağlı askerler, Arkhelaos kendi­leriyle görüş­meye ge­lince onu yakaladılar, ona eşlik edenleri ise, kı­lıçtan geçirdiler. (3) Kralın bu talihsizliğine ek olarak or­dusunda kıtlık baş gösterdi ve birçok kişi yaşamını yitirdi. Çok çeşitli talihsiz­lik­lere/felaketlere katlanan Mithradates, Kyzikos kuşatmasın­dan o zamana kadar vazgeçmedi; küçük de olsa birbiri ardına gelen birçok başarısızlığa göğüs gerip, üstesinden gelmesine karşın, sonunda ele ge­çiremediği kenti terk ederek geri döndü. Otuz bin kişinin üzerindeki pi­yade birliğinin komutası için Hermaios ve Marius’u atadı, kendisi ise, dönüş yolculuğunu deniz yoluyla yaptı. (4) Ancak Mithradates’in trie­res’lere bi­nişi, çok çeşitli güçlüklerin üst üste gelmesinden sonra oldu; çünkü gemilere binmek için bekleyenler, artık çoktan dol­muş olmala­rına karşın gene de yolculuk etmek istediklerin­den teknelere asılarak tu­tundular, çok sayıda insan bunu yaptığı için gemilerden bazıları bat­tı, bazıları ise, alabora ol­dular.

(5) Kyzikoslular bu durumu gördükten sonra, Pontosluların ordugahlarına karşı saldırıya geçtiler. Yorgunluk­tan tükenmiş vaziyette geride bırakılmış olan­ları yok edip; eğer kampta geride kalmış bir şey bul­dularsa, yağ­ma­ladılar. Lu­cullus ise, kralın ka­ra kuvvetlerini Aisepos Irma­ğı’na kadar takip ettikten sonra, aniden üzerle­rine atıldı ve düş­manla­rın büyük bir bölümünü öldürdü. Mithra­dates ise, kendisini ya­pa­bileceği en iyi şeyi yapmaya zorlayıp, Perinth­os’u kuşattı; fa­kat bunda tam anlamıyla başarısız olunca, Bithynia’ya geri döndü.

XLI

Ardından Barba, İtaliklerden oluşan büyük bir gücün başında yardıma geldi ve Romalıların komutanı Triarius gerekli ha­zırlıkl­arı yapıp Apa­meia’ya ilerleyerek kenti kuşat­maya baş­ladı, Apameialılar ellerin­den geldiği ölçüde karşı koy­dular; ama sonunda kapıları açarak Romalıları kente kabul ettiler. Roma güçleri aynı zamanda Asya’daki Olympos Da­ğı’nın ete­ğinde kurulmuş bir kent olan, Prusa’yı da ele geçirdiler. (2) Ora­dan Triarius ordusuyla birlikte deniz kıyısındaki Prusias ken­tine geldi. Hakkında, Argo Gemisi’nin gelişi, Hylas’ın kayboluşu, He­rakles’in bu civarda dolaşarak onu araması ve benzeri daha birçok söy­lencenin anlatıldığı bu kent eskiden Kieros olarak adlandırılıyordu. Triarius buraya vardığında, Pon­tosluları kovmuş olan Prusiaslılar, onu kolayca kentlerine kabul ettiler. (3) Triarius buradan, Mithradates’e ait bir garni­zo­nun konuş­landırılmış olduğu Nikaia’ya geldi. Nikaia’daki Pon­toslular ise, Romalılardan kaçmanın akıl­lıca bir iş olaca­ğını sezin­le­yerek, geceleyin Mithradates’in yanına Ni­kome­deia’ya çekildiler ve böylelikle Romalılar hiçbir güç­lükle karşı­laş­maksızın kentin yönetimini ellerine geçirdi­ler. (4) Bu Ni­kaia kenti adını bir nymphe (su perisi) olan Naїs’ten alır ve Nikaia unvanını elde eder. Kuruluşu, İsken­der’le birlikte se­fere çıkan ve onun ölümünden sonra, vatan arayışı içine giren Nikaialı askerlerin burayı kurmalarına ve synoikize etmele­rine daya­nır. Su perisi Nikaia’nın bölgenin ulu [ırmak tanrısı] Sangarios ile Ky­bele’nin kızı olduğu söy­lenir: Bu peri bir adamla birlikte olmaktan çok, bekaretini korumayı tercih ettiği için, yaşamını dağlarda ve vahşi hay­vanlarla geçirdi. (5) Di­onysos ona aşık oldu; fakat aşkına karşılık bula­madı. Redde­dilmesine rağ­men, planlarından vazgeçmeyip, eme­line ulaş­mayı de­nedi. Nikaia’nın, avlanmaktan yorgun dü­şünce genel­likle su­suz­luğunu giderdiği kaynağı, su yerine şarapla dol­durdu. Hiçbir şeyin far­kına varmamış olan Nikaia, her zaman yaptığı gibi (ancak bu sefer hileli akan sıvı­dan) susuzluğunu giderir ve kendi istemi dışında aşığının arzu­suna boyun eğer. Zira sarhoşluk ve uyku onu etkisi altına alınca, Dio­ny­sos onunla birlikte olur ve ondan Satyros ile diğer çocukları olur.

(6) Nikaialılar, Nikaia kentini kurdu­lar ve synoikize etti­ler. Onlar va­tan ola­rak Phokis’in komşusu Nikaia’ya sahipti­ler; fakat sık sık Phokislilere karşı ayak­landıkları için, sonunda onlar ta­rafından vatanlarından yok­sun bırakıl­dılar. Başlarına gelen bu felaket ve zorunlu göç­leri Phokis’te büyük bir coş­kuyla uygulandı. İşte Nikaia, gerek adına gerekse kuru­lu­şuna böyle sahip oldu; ayrıca bu şekilde Romalılara bağlandı.

XLII

Mithradates, Nikomedeia’da konuşlanmıştı. Cotta ise, önceki başarısız­lıklarını bir şekilde telafi etmek istediği için, bozguna uğramış olduğu Kalkhedon’dan Nikomedeia’ya doğru ilerledi. Gene de tedbiri elden bı­rakmayıp savaşa girmekten sakınarak, kentten yüz elli stadia uzaklıkta kamp kurdu. Triarius ise, daha çağrılmayı beklemeden bü­yük bir hızla Cotta’ya yetişti ve Mithradates’in kente doğru geri çekilmesinin ardın­dan, orada onu her taraftan kuşatma altına almak üzere Roma ordusunu hazırladı. (2) Ancak kral, Ege Denizi’nde ve Te­nedos Adası çevresinde Lucullus’a karşı savaşan Pontosluların iki deniz savaşında da yenilmiş olduklarını sorup soruşturarak öğrendikten sonra, Romalıla­rın kendi­sine karşı saldırmak üze­re hazır bekleyen ordusuna karşı koyabilecek güçte olmadığı için daha erken yola çıktı. Pontos’a doğru yolculuğa çık­mak üzere yelken açtı ve şid­detli bir kış fırtınasına yakalandıktan son­ra, trieres’lerinden bazılarını kaybetti. Kendisi ise, gemi­leri­nin büyük bir bölü­müyle birlikte Hypios Irmağı’na ulaşa­bildi. (3) Orada kış bo­yunca konaklarken, eski dostu olan Herakleialı Lama­khos’un kentin yöneticisi olduğunu öğren­dikten sonra, birçok vaatlerle onun ilgisini çekti ve ken­disinin kente kabul edilmesini sağlaması için para gönderdi. (4) La­makhos ise, bu talebi kabul etti ve kentin sur duvarları dışında halk için son derece görkemli bir ziyafet sofrası hazırlayıp, insanların şaraptan sarhoş olduğu gerekçesiyle, zi­yafet sırasında kent kapılarının kapatılmamasını emrederek, Mithradates’in aynı gün içinde kente giz­lice yerleşmesini sağladı. Bu şekilde, daha Herakleialılar onun geldiği­nin dahi farkına varmadan, kent Mith­ra­dates’in eline geçti. (5) Ertesi gün kral halkı top­lan­tıya davet edip, Herakleialıları gönül alıcı sözler­le selamla­dık­tan, kendisine karşı iyi niyetlerinin devam etmesini tavsiye ettikten ve eğer Romalılar bu se­beple kendilerine karşı hare­kete geç­meye teşebbüs ederlerse, kenti onların adına savaşa­rak savunmaları ve vatandaşların kurtarıcıları olmaları için, dört bin kişiden oluşan muha­fız birliğini, Konna­ko­riks’in ko­mutanlığında yerleştirdikten ve ayrıca halka, özel­likle de kentin yö­netiminde söz sahibi olanlara para da­ğıttık­tan sonra, Sinope’ye doğru yelken açtı.

XLIII

Romalıların başında bulunan generaller Lucullus, Cotta ve Triarius, Ni­komedeia’da bir araya gelince, Pontos’u ele ge­çir­mek üzere harekete geçtiler. Fakat kendilerine Herak­leia’nın ele geçirildiği haber verildik­ten sonra, –zira kente ihanet edil­diği bilinmiyordu; fakat bütün kentin taraf değiş­tirdiği düşü­nülüyordu– Lucullus’un ordunun büyük bir bö­lümüyle ülke­nin iç kısmı boyunca Kappadokia’ya doğru, hem Mithra­da­tes hem de bütün Pontos krallığı üzerine Cotta’­nın ise, Herakleia üzerine yürümesi, Triarius’un da donan­mayı topladık­tan sonra Helles­pontos ve Propontis civarında, Mithradates’in Girit ve Iberia’ya gönder­miş oldu­ğu gemilerin geri dönmelerini bek­le­mesi kararlaştırıldı. (2) Mithradates bu planları duyunca ken­disi için gerekli hazır­lıkları yaptı ve İskitlerin krallarına, Part kralına ve kendi damadı Armenia kralı Tig­ranes’e elçi­lerini gönderdi. Fakat onlar yardımı reddettiler, Tigranes ise, yavaş davran­dığı için Mithradates’in kızı tarafından sık sık başı ağrıtıldık­tan sonra, sonunda kralla müttefikliği kabul et­ti. Ardından Mith­radates, önde gelen komutanlarını Lucullus’a karşı gön­derdi. Çar­pış­maya gelince, büyük bir çoğunluğu de­ğişik şekillerde sonuçlandı; gene de birçok karşılaşmada Roma­lıların güçleri galip geldi. (3) Her ne kadar bu durum kralın cesare­tini kırsa da, kırk bin piyade ve sekiz bin süvari toplayıp, Diophantos ve Taksiles’i bu orduya generaller ola­rak atadıktan sonra, diğer birliklerle buluşmak üzere gönder­di. Diğerleriyle bu güç­lerin bir araya gelmelerinden sonra, baş­langıçta düş­man­lar he­men hemen her gün yakın çarpış­ma­larla birbirlerini de­nediler; ardından iki süvari savaşı yaptılar, bunlardan ilkini Romalılar, ikincisi ise, Pon­toslular kazandı­lar. (4) Savaş or­dusunu yıpratınca, Lucullus bir grup askeri Kappa­dokia’ya gidip yardım/erzak getirmek için gönderdi; ancak Taksi­les ve Diophantos bu durumu sorup soruşturarak öğ­rendikten sonra, dört bin piyade ve iki bin süvariden olu­şan bir gücü, bu birlik­lere temin etmiş oldukları erzaklarıyla geri dönerlerken saldıra­rak yağ­malasınlar diye arkalarından yol­ladılar. Ancak birlikler birbirlerine kar­şı çarpışmaya baş­la­yınca Romalılar daha ağır bastılar. Ayrıca Lucullus, kendi birliklerine bir de takviye kuv­vetler gönderdikten sonra, Pon­toslular dört bir yana kaçıştı­lar. (5) Pontosluların kaç­masıyla, onları takip eden Romalı­ların kuvvetleri Diophan­tos ve Taksiles’in ordugahına ka­dar geldiler ve onlara karşı inatçı bir savaş verince, Pontoslular kısa süre dayan­dılar. Ar­dından ilk olarak generalleri ordugahı terk edip ricat edin­ce, herkes çözüldü ve generaller yenilginin haberini bizzat kendi­leri ver­mek için Mithradates’e gittiler. Bu çarpışmada Pon­tosluların içinden çok büyük miktarda asker telef edildi.

XLIV

Bu gibi itibarını zedeleyen felaketlerden açıkça tedirginleşmiş olan Mithra­dates, kraliyet ailesine mensup kadınların öldü­rülmesini em­retti ve bir süredir konuşlandığı Kabeira’dan kendisine bağlı adam­ların ha­beri olmak­sızın, gizlice kaçmaya teşebbüs etti. Ama bu kaçış sırasında -ka­çanın kim olduğunu bilmeseler de-, eğer Mithra­dates’in hazine­lerin­den altın ve gümüş taşıyan bir katıra şans eseri rastlama­mış olsalardı; kral kendisini takip eden Galatlar tarafından ele geçi­ri­le­bilirdi; ama on­lar za­manlarını bu şeyleri yağmalamak için harca­dılar. Böy­lelikle Mithra­dates, Armenia’ya geçerek kendini kurtardı.

XLV

Bunun üzerine Lucullus, Mithradates’e karşı komutanı Mar­cus Pom­pei­us’u gönderdi, kendisi de bütün güçleriyle birlikte Kabeira’ya karşı yürüdü ve kenti abluka altına aldıktan son­ra, bizzat kendilerini anlaş­ma koşullarıyla gü­vence altına alan Pontosluları teslim aldı ve kentin surları­nın hakimi oldu. (2) Oradan Amisos’a döndükten sonra ve orada Amisosluları söz­le­riyle Romalılarla birlik olmaları için teşvik etmesi­ne rağ­men, onları kendilerinden tarafa geçmeye ikna edemedi. Bu yüz­den Amisos’u bırakıp, onun yerine Eupatoria’yı kuşat­maya başladı. Bu­nun­la birlikte kentin ele geçirilmesini önem­semezmiş gibi gö­rünü­yor­du; ancak düşmanlarını benzer önem­semez karşılığı vermeye kandırdık­tan sonra, eski alış­kanlı­ğını değiştirerek ani­den saldırınca başarı kazan­dı. (3) Sonuç beklediği gibi oldu, us­taca manevrayla kenti ele ge­çirdi. Zira umulmadık zamanda askerlerine merdivenleri kapıp ge­tir­melerini em­rettikten sonra, surların üzerindeki nöbet­çilerin böyle bir saldırıyı hiç­bir şekilde beklemedik­lerinden; ancak bu duruma küçümsemeyle bak­tıkla­rından, askerlerin merdi­venleri aracılığıyla sura tırmanmala­rını emretti ve böylece Eupatoria ele geçirildi ve hemen yerle bir edildi. Eu­patoria’ya benzer bir şekilde düşmanların merdi­ven­ler aracılığıyla sur­lara tırman­malarının ardından Amisos da kısa süre sonra ele geçi­rildi. Ay­rıca baş­langıçta Amisos vatan­daş­larının büyük bir ço­ğun­luğu öldü­rüldü; fakat daha sonra­dan Lucullus katliama bir son ver­di. Ayrıca kenti ve teritoryumunu bu felaketten canını kurtarabilmiş olanlara iade etti ve onlara daha yakınlıkla davranarak ihtiyaçlarını karşıladı.

XLVI

Mithradates damadının (Armenia kralı Tigranes) ülkesine vardıktan sonra, kendisiyle konuşmak için ondan bir rande­vu talep etmesine rağ­men, Tigranes onunla buluşmadı; gene de Mithradates ondan kendisi için sınır boyunda bir garnizon aldı ve diğer dostluk güvenceleri elde etti. (2) Bu sırada Lucullus, Mithradates’i kendisine teslim etmesini talep et­mek için Appi­us Claudius’u elçi olarak Tigranes’e gönderdi. Tigranes ise, eğer damat olarak kayınbabasına ihanet ederse, bütün insanlar ta­ra­fından kınanmaktan korktu­ğunu; ayrıca birçok güçlüklere göğüs ger­miş olan Mithradates’i ve kendi­sini yakından tanıdı­ğını; ayrıca onun ce­naze­sinde arka­sından söylenecek ağıttan utanacağını söyledikten sonra, onu ver­meyi reddetti. (3) Ar­dından Tigranes, Lucul­lus’a daha ön­ceden onun kendisine yaz­mış olduğu mektupta söy­lemiş ol­duğu söz­lere ben­zer içe­rikte bir mektup gönderir, ki bu mek­tup onu alan kişiyi (Lucul­lus’u) provoke etti; zira ona “auto­krator/imperator” diye hitap ederek başla­mamıştı; çünkü Lucullus tarafından gönderilmiş olan mek­tuplarda ken­disi “krallar kralı” olarak adlandırılmamıştı.

Mem­non’­un tarih eserinin on beşinci kitabı burada son bulur.

{ON ALTINCI KİTAPTAN}

XLVII

Tarih eseri daha sonra şöyle devam eder. Cotta [Bithy­nia’daki] Roma or­dusunun komutasını aldıktan sonra, He­rakleia üzeri­ne yürüdü. Fakat önce, Prusias kentini ele geçir­di (Prusias eskiden kentin kenarından akan ırmak­tan dolayı Kieros ola­rak adlandırılıyordu; ancak Bithynia’nın kralı bu kenti He­rakleialılardan aldıktan sonra, kendi ismine izafeten, yeni bir isimle adlandırdı) oradan Karadeniz’e vardı ve sahil bo­yunca iler­ledikten sonra, tepenin üzerin­deki surların çev­re­sinde ordusunu ko­nuşlandırdı. (2) Herakleialılar kuvvetli duvarlarla çevrilmiş kentlerinin sağ­lamlığıyla cesaretlendi­ler; dahası Cotta kenti sabırlı bir şe­kilde kuşa­tır­ken, garnizon kuvvetleriyle Romalılara karşı savaştı­lar ve Romalı­la­rın çok büyük bir bölümünü öldürdüler, Herakleialıların çoğunluğu ise, fırlatı­lan oklardan yaralan­dılar. Bu­nun üzerine Cotta ordu­sunu sur du­varları önündeki savaş­tan geri çekti ve kam­pını biraz uzakta kurdu ve bütün dikka­tini ku­şatılmış olanla­rın dışarıdan temin ettikleri gereksi­nim­le­rini kesmeye çevir­di. Herak­leialılar kentte ihtiyaç duyu­lan şey­le­rin yoksunlu­ğu­nu duyduk­ları zaman, satın alma yoluyla er­zak temin et­me­k üzere elçilerini koloni­lerine gön­derdiler, ko­lo­niler ise, elçi heyeti­nin bu dileğini memnu­ni­yetle karşıla­dılar.

XLVIII

Bundan kısa süre önce, Roma donanmasını kumanda eden Triarius, Ni­komedeia’dan Pontos trieres’leri üzerine yelken açtı. Bu filonun Girit ve Iberia çevresine gönderilmiş olduğu daha önceden anlatılmıştı. Tri­arius, bu gemilerden geriye ka­lanların Pontos’a geri döndüklerini öğre­nince (zira bunların birçoğu fırtınada ve bir kısmı da çeşitli deniz sa­vaşlarında batmışlardı) bunları ansızın bastırdı ve Tenedos çevresinde deniz sava­şına tutuştu. Bu çarpışmada Triari­us yetmiş savaş gemisine sahip­ken, ülkelerine geri dönen Pontosluların filo­sunda ise, seksen­den biraz az triereis bulunmaktaydı. (2) Savaş başladıktan son­ra, önceleri kralın as­kerleri karşı koydular; fakat sonradan bu tavırlarından kesin dönüş ya­pınca [tam an­lamıyla bozguna uğradılar], Romalıların do­nanması kesin bir zafer kazandı ve böylelikle Mithradates’in kendisiyle birlikte Asya’ya yelken açtığı bütün donanması yok oldu.

XLIX

Herakleia yakınlarda kamp kurmuş olan Cotta, belirli bir sü­re bütün ordusuyla kuşatmaya yanaşmadı. Bir kısmını Ro­malı­ların, çoğunluğunu ise, Bithynialıların meydana getir­diği müf­rezeleri kente hücum etmekle görevlendirerek ileri sürdü. Fa­kat adamlarının büyük bir bölümü yara­lanıp, öldü­rülünce, ku­şatma aletleri hazırladı. Bu makinelerin içinden kaplumbağa kuşatılanlar için diğerlerinden daha korkunç görünüyordu. (2) Bunun üzerine Cotta, bütün gücüyle kap­lumbağayı düş­mesi/zarar görmesi ihtimal dahilindeymiş gibi görünen bir ku­leye karşı ileri sürerek harekete geçti. Bunun­la birlikte bir iki vuruştan sonra, kule umulanın tersine dayan­makla kalmadı; bilakis diğer vuruşun şiddetin­den koçbaş kırıldı. Bu durum Herakleialılara moral, Cotta’­ya ise, ızdırap verdi, onun aklını allak bullak ederek, sanki kent hiçbir zaman ele geçirileme­ye­cek­miş gibi endişelenme­sine neden oldu. (3) Bu durumda Cot­ta, ertesi gün yeniden kaplumbağayı getirmiş olmasına rağ­men, hiçbir başarı elde ede­me­yince, kuşatma aletini yaktı ve bu aleti inşa edenlerin başlarını kestir­di. Surları kontrol altı­na almak için orada bir garnizon bıraktıktan sonra, ordunun geri kalan çoğunluğuyla birlikte Lykaion Ovası olarak adlan­dırı­lan, gereksinim duyduğu ihtiyaçların bol miktarda bulun­du­ğu böl­genin yöre­sine doğru çekildi. Oradan, vatandaşlara bü­yük sı­kıntı vererek, He­rakleia’nın çevresin­deki bütün teritoryum­unu yağ­ma­ladı. (4) Bu yüzden yeniden Skythia’daki Kher­sone­soslu­lara, Theo­do­sialılara ve Bosporos çevresin­deki kral­lara ittifak olmak üzere elçi heyeti gön­derildi; ama elçi he­yeti uygu­la­nabilir bir şey elde edemeden geri döndü.

Bu sı­rada düş­man­ların kente yüklediklerinden, çok daha az olma­yan acı­ları halk sur­ların içinde çekiyordu. Zira ortak kul­lanım için herkese eşit olarak dağı­tılan tayınlar garnizonda­kilere yeterli gelmiyor­du. Askerler vatandaşla­rın payına dü­şen tayınlar için üzerle­rine yürüye­rek, onların bin bir zor­lukla edindikleri yi­yecekleri zorla ellerinden alı­yorlardı. Gene de garni­zonun ko­mutanı Konnako­riks asker­lerinin bu davra­nışını yasaklamak yerine, onların güç kul­lanarak yiyecek elde et­melerine müsaa­de ettiği için asker­lerinden daha acımasızdı. (5) Bu sıra­da ül­keyi kırıp geçiren Cot­ta, yeniden surlara sal­dırdı. Ancak ku­şatma karşısında umutlarını kay­betmiş asker­lerini görünce, ordusunu tekrar surlardan uzağa sevk etti. Ayrıca Triarius’un bir an evvel trieres’leriyle gelmesini ve kente deniz­den ikmal ulaşmasını engellemesini emreden bir celp gönderdi.

L

Bunun üzerine Triarius gemilerini topladı ve Rhodosluların yirmi trie­reis’ini de yanına aldıktan sonra, toplamda kırk üç ge­miden oluşan bir filo meydana getirmeyi başardı. Pon­tos’a yel­ken açtı ve Cotta’ya zamanı ve varacağı tarihi gizlice haber­dar etti. Aynı gün içinde Cotta ordusunu surlara sevk etti ve Tri­ari­us’un filosunun Herakleia önlerine doğru yel­ken açtığı görül­dü. Herakleialılar kendilerine doğ­ru ansızın gemilerin yaklaş­masından dehşete düştüklerinden, denize hiçbiri tam anlamıyla [ge­rek mürettebat gerekse savaşçı bakımından] donatılma­mış otuz tek­ne indirdiler. Ge­ride kalanlar ise kuşatmaya karşı kenti savunmaya dön­dü­ler. (2) Böylelikle Herakleia donan­ması düş­manların kente saldırmak ama­cıyla pupa yelken ge­len gemileri­ni karşılamak için yelken açtı. Ön­ce Rho­doslular (zira diğerle­rinden hem tecrübe hem de yiğitlik bakımından önde geldikleri için ün­lüydüler) Herakleia’dan yelken açan ge­mileri hız­la mah­muzladılar ve derhal Rhodosluların üç, He­rakleialı­ların beş ge­misi battı. Ardından Romalılar deniz sava­şına katılınca, çok sıkıntı çekmelerine rağmen Romalılar düşmanlarına daha çok zarar verdikleri için, Herak­leialıların gemileri ters yüz oldu ve on dört gemi kaybettikten sonra, kente doğru kaçmak zo­runda kaldılar. Firar etmiş olan gemiler büyük limana sığındı­lar. (3) Bunun üzerine Cotta, kara kuvvetleriyle kuşat­ma­yı canlan­dır­dı. Triarius’un limanın her bir tarafını çevirmek üze­re gön­der­miş olduğu gemileri, kuşatılanlar açısından daha ön­celeri baş­latılmış olan erzak transferini engellediler ve kentte öylesine çetin bir kıtlık baş gösterdi ki, bir khoiniks=1.8 litre tahıl sek­sen Attika [drakhmai]’ına alı­cı buluyordu.

(4) Bütün bu talih­siz­lik­lerin üzerine, vatandaşlar arasında baş gösteren veba (ya iklim değiş­mesinden ya da yetersiz beslenmeden) kur­ban­larını farklı fark­lı şekillerdeki ızdırap­lardan yiyip bitirdi. Bunlar arasında özel­likle Lamakhos, diğerlerinden daha şid­detli ve daha uzun süren bir musibetle yaşamdan ayrıldı. Has­talık garnizon askerlerini de şiddetli bir şekilde yakaladı; öyle ki, üç bin kişiden bini öldü. Herak­leialıların düştükleri bu zor durum ise, Romalıların dikkatinden kaçmadı.

LI

Ayrıca bu felaketler sebebiyle ümitsizliğe kapılan Konna­ko­riks, kenti Romalılara terk etmeyi ve Herakleialıların yıkı­mına karşılık kendi öz­gürlüğünü satın almayı ka­rarlaştırdı. Lamakhos’un ölümünden sonra, kente muhafız­ların komutanı olarak atanmış olan, Lamakhos’un partisi­nin üyesi Damo­pheles isimli Herakleialı bir adam da kendisiyle birlik oldu. Konnakoriks, karakteri bakımından baskıcı ve güvenilmez görün­düğünden dolayı Cotta’ya yanaşmadı; fakat Triarius’la buluşma ayarladı. Damo­pheles’in de dünden razı olduğu üzere onlarla görüşmelere başladı. Anlaşma koşullarında mutabakat sağlandıktan son­ra, onlar bu şartlar al­tında mutlu olacakları­nı umut ettiler ve kente ihanet etmeye hazırlandı­lar. (2) Ar­dından vatan hainlerinin çevirdikleri dolaplar su yüzüne çı­karak halka yayıldı. Bunun üzerine kent toplantı yerine akın etti ve garnizon komutanını çağırdılar. Kentin ileri gelenle­rinden biri olan Bri­thagoras da Konnakoriks’e giderek Herak­leia’yı bunaltan şeyleri detaylı bir şekilde anlattı ve eğer ken­disi uygun görürse, herkesin ortak kurtu­luşu üzerine Triari­us’la görüşmesini rica etti. Bu şeyleri Brithagoras çok ağlayıp sızlayarak dileyince, Konnakoriks ayağa kalkıp, böy­lesine bir anlaşma yapmaya karşı çıktığını beyan etti ve kendini kentin özgürlü­ğünün sa­vunucusu ve büyük umutlara sahip­miş gibi gös­terdi: Zira mek­tuplardan Mithradates’in, damadı Tigranes tarafından dostane bir şekilde kabul edilmiş olduğunu öğren­diğini ve kı­sa süre içinde oradan yeterli yardımın ulaşmasını beklediğini söy­ledi. (3) Konnakoriks onlara bu ba­haneleri uy­durdu; bu sözlerle al­datılmış olan Herakleialılar ise, (zira, in­sanlar her zaman şiddetle arzu­ladıkları şeye inanmayı seçerler) bu ya­lanlara sanki gerçeklermiş gibi inandılar. Konnakoriks, He­rak­leialıları aldatmış olduğunu anladı. Gece yarısı or­du­sunu trieres’lere bindir­dikten sonra (zira Triarius’la yapmış olduğu anlaşma şartları kenti hiçbir zarara uğratmadan terk etmelerine ve eğer daha önceden elde etmiş ol­dukları ganimet­ler varsa, kendileriyle birlikte götürmelerine izin veri­yordu), kendisi askerleriyle birlikte Herakleia’dan yelken açtı.

Ardın­dan kentin kapılarını açan Da­mopheles, bazıları kapı­nın ara­sından geçerek, bazıları ise surun üzerinden atlayarak kente doluşan Roma ordusunu ve Triarius’u içeri kabul etti. (4) He­rak­leialılar ihanete uğradıklarının ancak o zaman farkı­na var­dı­lar ve içlerinden kimileri teslim oldular; ki­mileri ise, öl­dürül­düler, hazineleri ve mülkleri yağmalandı. Ayrıca hem deniz savaşı sıra­sın­daki büyük kayıplarını hem de kuşatma es­nasın­da kat­lanmak zorunda kaldıkları sıkıntıları hatırlamış olan Romalı­lar, va­tandaşları büyük gaddarlıkla cezalandırdı­lar. Tapınak­lara sığınmış olan­ları bile hiçbir şekilde esirgeme­diler; fakat onları sunaklar ve tanrı hey­kelleri yanında kılıç­tan geçirdiler. (5) Bu yüzden birçok Herakleialı kaçınıl­ması imkansız ölüm­den duyduğu korkuyla kendilerini sur­lardan atarak ülke boyunca dört bir yana dağıldılar; bazıları ise, Cot­ta’ya doğru firar etmek zorunda kaldılar, Cotta bu firarilerden kentin ele geçirilmiş olduğunu, insanların öldü­rüldüğünü, mallarının yağmalandığını sorup soruş­tura­rak öğrenince öf­keden ku­dur­du ve süratle kente doğru ilerledi. Sadece zaferin şerefi ellerinden alınarak onlar karşısında başarı kazan­dıkları için değil; fakat, aynı zamanda yağma­lan­mış kentten elde edil­miş bütün kazançların Triarius’un asker­leri arasında kapışıl­dığını duyunca, ordusu da bu du­ruma aynı derecede öfkelen­di. Eğer, Triarius onların öf­kesini ön­ceden fark etmemiş ve bir­çok gönül alıcı sözlerle Cotta’yı ve ordusunu yatıştırma­mış olsaydı, kendi vatandaşlarına karşı ölümcül bir savaş vu­ku bulabilirdi ve birbirleri tarafından parçalara ayrılabilir­lerdi. (Triarius) elde etmiş olduğu gani­metin aralarında or­taklaşa paylaşılma­sını teklif ettiği için, (olası bir) iç savaşı ön­lemiş oldu.

LII

Bu sırada Konnakoriks’in Tion’u ve Amastris’i ele geçirmiş ol­du­ğunu öğ­rendiler ve Cotta, Triarius’u derhal bu kentleri geri alması için gönderdi. Kendisi ise, teslim olmuş insanları, savaş esirlerini ve geride kalan di­ğerlerini ele geçirdikten sonra, on­lara büyük bir acımasız­lıkla davrandı. Gerçekten hazi­neleri arar­ken tapınaklardaki adakları dahi esirgemedi; fakat çok sayıda ve görkemli tanrı heykellerini ve resimlerini yerlerin­den kaldıra­rak gemilerine yükledi. Ayrıca agora’dan Herakles heykeli ile onun aşırı derecede güzelliği ve yüksekliği, aynı zamanda oran­tısı, zarafeti ve stili bakımından ünlü sanat eserlerinden aşağı kalmayan, pi­ramit şeklindeki elbisesini de aldı.

(2) Heyke­lin çekiçle dövül­müş sopası som altından yapılmıştı; büyük bir aslan postu, gene altından yapılmış oklarla dolu sadağıyla oku üzerinden sarkıyordu. Tapınaklardan ve kent­ten başka birçok güzel ve hay­ranlık uyan­dırıcı sunulara el koya­rak ge­milerine doldurdu; ve sonunda asker­lerine Herak­leia’yı ateşe vermele­rini emre­dince, kentin büyük bir bölü­mü yanıp kül oldu. Kent iki yıl boyunca kuşatmaya dayan­dıktan sonra, ele geçirilmişti. (3) Triarius ise, ele geçirmek üzere gönderil­miş olduğu kentlere varınca, Konnakoriks’in (zira Triarius, Herakleia’daki iha­ne­tini başkaları­nın öğrenmesine izin ver­memek niyetindey­di) hiçbir za­rara uğramadan geri çekilme­sine izin verdikten sonra, anlaş­mayla kent­leri ele geçirdi. Cotta ise, yapmış ol­duğu şeyler yu­karıda sözü edil­mişti, pi­yade ve süvari kuvvetlerini Lu­cullus’a gönde­r­di, müttefikleri vatanlarına yolladı; kendisi ise, donan­masıyla [ve elde ettiği ganimet­lerle Roma’ya doğru] yel­ken aç­tı. Kentin yağmalanmış mallarını ta­şıyan gemilerden bazıları aşırı dere­cede yük­lenmiş oldukları için kı­yıdan az açıkta battı­lar; bazıları ise, aparktias= kuzey rüzgarı estiği için kıyıya sü­rük­lendiler ve kargolarının büyük bir bölümünü yitirdiler.

LIII

Mithradates’in, Kleokhares ile birlikte Sinope’yi emanet ettiği Leon­ip­pos ise, kuşatma karşısında ümidi kırıldığından, kente ihanet etmek üze­re Lucullus’a haber gönderdi. Kleokhares, Seleu­kos’la (zira Mithra­da­tes’in generallerinden Seleukos, daha önce­ de sözü edilmiş olduğu üzere, kenti savun­makla görevli diğer iki generalle eşit konuma sa­hipti) Leonippos’un ihane­tini öğren­dikten sonra mec­lisi toplantıya çağı­rıp onun su­çunu yüzüne vurdular. Ama halk bu suçlamaya inanmadı; çünkü Leonippos onların gözünde iyi bir insan gibi görünüyordu. (2) Bu yüzden Kleokhares ve çevre­sindekiler halkın Leonippos’a karşı gös­terdiği iyi niyetten kork­tuklarından, geceleyin onu pusuya düşüre­rek boğazını kestiler. Leonippos’un bu şüpheli akıbeti halkı öfkelen­dirdi; ama Kleo­khares ve yandaşları yönetimi ele geçirerek, kentte tiran gibi hüküm sürmeye başladılar. Leonippos’u öldürmelerinin suçundan kur­tulduk­larını düşündüler. (3) Bu sırada Romalıların amirali Censorinus, on beş triereis’le Bosporos’­tan Roma­ kampına tahıl taşırken, Sino­pe’nin yakınından geçiyordu; Kleokhares ve Seleu­kos çev­resindekiler, Sinope bandıralı trieres’lerle onlara karşı Se­leukos’un komuta­sında yelken açıp savaştılar, İtalikleri yendi­ler ve kargo taşıyan gemilerine kendi­lerinin yararına el koydular.

(4) Bu başa­rıyla Klearkhos ve çevresinde­kiler ce­saretlendiler; vatandaşları yar­gılama­dan, gelişigüzel infaz ederek ve di­ğer her çeşit insani­yetsizlikle davranarak, kenti daha zalimce yönettiler. (5) Bu sırada Kleokhares ile Seleukos arasında anlaşmazlık baş göster­di. Kleokhares savaşa devam etmeyi; Seleukos ise bütün Sinopelileri öl­dürmeyi ve büyük mükafat karşılığında kenti Romalılara vermeyi istiyordu. Ama hiçbirinin fikri diğerine ağır basmadı. Ken­tin var olan ser­vetini gizlice kargo gemilerine yükleyip Mithra­dates’in oğlu Makha­res’e gönderdiler. Makha­res o sı­rada Kolkhis’in çevresinde uygun mesa­fede bulunu­yordu.

LIV

Bunun üzerine Romalıların komutanı Lucullus Sino­pe önle­ri­ne geldi ve kenti güçlü bir şekilde dört bir taraftan kuşatma altına aldı. Bunun üze­rine Mithradates’in oğlu Ma­khares, Lu­cullus’a dost­luk ve müttefik­lik konusun­da elçile­rini yolladı. Lucullus da bu isteği memnuniyetle kabul etti; eğer Makhares Sinopelilerin agora’sına erzak yardımı gön­dermeyi keserse, anlaşmalara kesinlikle uyaca­ğını ifade etti. Makhares sadece bu emre itaat etmekle kalmadı; aynı zamanda Mithradates’in güç­lerine gön­dermek amacıyla hazır­lanmış erzakları Lu­cullus’a yol­ladı. (2) Kleo­kha­res ve çevre­sin­dekiler olanları öğ­ren­dikten sonra, bütün umut­larını kaybet­tik­lerinden Sinope’­de­ki zenginliğin büyük bölümü­nü ge­milere yük­le­yip, as­ker­lerini kenti yağmalamak için gönder­dikten sonra (gece boyun­ca bu şeyleri yaptılar), teknelerden geride bırakılmış olanları ate­şe vere­rek, gemileriyle Pon­tos’un iç kısımlarına kaçtılar (bu top­raklara Sanegai ve Lazoi kolonileri sa­hipti). (3) Kentten alev­ler yükselmeye başla­yınca, Lucullus duru­mun farkına vardı ve merdi­venleri sura sevk et­melerini emretti. Askerler sur­lara tır­mandı ve başlangıçta azımsanmayacak oran­da vatandaş öl­dü; ama Lucullus ızdırap çeken halka acıyarak katliamı durdur­du. Sinope bu şekilde ele geçti; bu sırada Amaseia hala di­reni­yor­du; ancak kısa süre sonra, bu kent de Romalı­lara tes­lim oldu.

LV

Mithradates bir yıl sekiz aydır Armenia’nın çeşitli yörele­rinde zaman harcamasına karşın, henüz Tigranes’le görüş­memişti. Tigranes sonunda onun huzuruna kabulünü tasvip edip gör­kemli bir geçit töreniyle onu karşıladı ve krali bir şekilde se­lam­ladı. Üç gün boyunca onunla gizli planlar üzerinde ko­nu­şup, onu görkemli şölenlerle dostane bir şekilde ağır­la­dıktan son­ra, Mithradates’e on bin süvari verdi ve Pon­tos’a gön­derdi.

LVI

Lucullus, Kappadokia’ya geldikten sonra, ülkenin yöneti­cisi Ariobarza­nes’i dost olarak yanına alıp, piyade birlikleriyle bek­lenmedik şekilde Euphrates’i aştı ve Tigranes’­in eşlerini [ha­re­mini] ve bol miktarda son derece kıymetli hazinelerini korudu­ğunu öğrendiği kente doğru ordu­sunu sevk etti. Lu­cullus ay­rıca ordusunun bir kısmını Tigranokerta’yı kuşat­ma­ları ve ge­ri kalanını ise, yöredeki diğer önemli kent­çikleri ele geçirme­leri için gönderdi. (2) Bu şekilde Armenia’nın bü­yük bir bölü­mü kuşatma altına alınınca, Tigranes, Mithrada­tes’i geri çağır­mak üzere adamla­rını gönderdi ve ordusunu eşleri­nin bulun­duğu kentin çevresine yolladı. Bu birlikler kente ulaşmaları­nın ardından oklarıyla Roma­lıların kampla­rından dışarı çık­malarını en­gelleyerek, geceleyin Tigranes’in eş­le­rini ve hazi­nelerin en kıymetlilerini kentten uzağa taşımaya muktedir oldular. (3) Ancak günün ilk ışıklarıyla birlikte Ro­malıların ve Trakya­lıların birlikte cesurca savaşmaya baş­la­ma­larıyla, Arme­nialıların büyük bir bölümü kılıçtan ge­çirildi ve en az bir o kadarı da canlı ele geçirildik­ten sonra esir edildi. Bu­nunla bir­likte Tigranes’e göndermiş oldukları kar­go [hazi­neler ve kralın eşleri] güvenli bir şekilde yerine ulaştı.

LVII

Tigranes ise, [başkentini] kuşatanları ele geçirmek ve düş­man­larını ce­zalandırmak amacıyla seksen bin kişilik bir ordu top­ladık­tan sonra, [yük­seklerden kentin kurulmuş olduğu ovaya doğru] Tigranoker­ta’ya ilerledi. Tigranes gelip Roma­lıların ufak kampını gördükten sonra, onlar için şu aşağılayıcı söz­leri bildirdi; “eğer elçiler olarak beyanda bu­lun­mak için geli­yor­larsa, çok; eğer düşmanlar olarak savaşmak için geli­yor­larsa, kesinlikle az geldiler” dedikten sonra, ordugahını kurdu. (2) Lu­cullus ise, ordusunu ustalık­la ve özenle savaş düzenine soktuktan ve askerle­rini sözle­riyle cesaretlendirdikten sonra, doğruca Tigra­nes’in sağ kanadı üzerine yürüyerek onları kaç­maya zorladı. Ardından ordunun ana bölü­mü üzerine atıldı ve birbiri ardına hepsini bozguna uğrattı. Ay­rıca Ar­menialılar arasında korkunç ve durdurulamayan bir panik yayıldı ve bunu sözle anlatılmaz bir insan kıyımı izledi. (3) Tigranes, ta­cını ve hü­kümdar­lığının krali amblemlerini oğluna teslim et­tikten son­ra, kuvvetli tahkimata sahip kalelerinden birine kaç­tı. Lucullus ise, Tig­ranokerta’ya döndükten sonra, kenti daha sıkı bir şekilde kuşattı. Mithra­dates’in kent­teki komutanları, bütün umutlarını yitirmiş oldukları için, en azından kendi kurtuluş­larını sağlamak için kenti Lucullus’a teslim ettiler.

LVIII

Bu sırada Mithradates, Tigranes’in yanına gelerek, ona moral verdi ve eskisinden daha aşağı kalitede olmayan geleneksel krali kıyafetler giy­dirdi. Kendisi hali hazırda önemli miktarda askeri güce sahip oldu­ğundan, tekrar savaşı yenileyerek, ye­nilgiyi telafi etmek için, şiddetle yeniden birlikte ordu topla­malarını tavsiye etti. Bunun üzerine Tigranes, ondaki asalete ve zekaya güvenmesinin yanı sıra, onun Romalılara karşı yapıl­acak bir savaşta onlara karşı başkalarından çok daha ye­te­nekli bir şekilde direnebilecek güce sahip olduğunu dü­şün­düğü için, herşeyi Mithrada­tes’in ellerine bıraktı. (2) Ken­disi ise, Part [Kralı] Phra­ates’e (eğer ken­dileriyle Romalı­lara kar­şı birlik olduğu taktirde) Me­sopotamia, Adiabe­ne ve Bü­yük Aulone bölgelerini ona terk edece­ğini bildiren bir elçi he­yeti gön­derdi. Bu sırada Lucullus yanından da Part kra­lına elçiler ge­lince, Phraa­tes elçilere kendisiyle Romalı­lar arasında dost­luk ve mütte­fiklik bağı olduğunu söyledi ve on­larla da Arme­nialılarla yaptığına ben­zer bir şekilde karşılıklı anlaştı.

LIX

Cotta ise, Roma’ya geldi ve Herakleia’yı ele geçirmiş oldu­ğu için, Se­natus’tan “Ponticus imperator” sıfatıyla adlandı­rılmak onurunu elde et­ti. Ancak Cotta’nın kişisel kazanç hırsı yüzün­den görkemli bir kenti yok etmiş olduğu suçla­ması Roma’ya ulaşınca, halkın nef­retini üze­rine çek­ti. Ayrı­ca kendisinin bu şekilde sahip olduğu, böylesine büyük ser­vet kıskançlık uyan­dırdı: Bu yüzden zenginli­ğinin neden ol­duğu kıs­kançlığı önle­mek amacıyla, yağmaladığı malların büyük bir kısmını Ro­ma­lıların hazinesine bağışladı; gene de ele geçirmiş olduğu büyük mik­tardaki ganimetin çok az bir kısmını hibe ettiğini düşünen insanların öf­kesini dindire­medi. Ve derhal Herakleialı esirle­rin serbest bırakılması oy birliğiyle kabul edildi. (2) Herak­leialılardan biri olan Thra­sy­medes ise, Sena­tus’ta Cotta’yı suç­ladı. Kentin Ro­malılara karşı iyi niyetini an­latıp; eğer bunun dışındaki bir tavırla Romalılara aykırı düştüyseler, bunu ken­tin ortak kararıyla değil; fakat bilakis ya devletin yönetimi için göre­ve getirilmiş olanlardan birinin namussuzluğuyla ya da kenti ele geçirmek için saldıran düşmanların zoruyla yapmış­lardı: Thrasyme­des, kenti harap ettiği ve ateşe vererek yok et­meyi em­rettiği için Cotta’ya karşı yüksek sesle serzenişte bu­lun­du; Cotta heykelleri nasıl yerlerin­den söküp, alıp götürdü ve yağmacılık yaptı, tapınak­ları nasıl yerle bir etti ve kente girdikten sonra, diğer zulümle­riyle halkı nasıl cezalan­dırdı, bir bir anlattı. Dahası kentin sahip olduğu altın ve gümüş mik­ta­rını sayıp döktü. Ayrıca, Cotta’nın Herak­leia’nın diğer zen­ginliklerine nasıl el koyarak götürdüğünü, izahat etti.

(3) Thra­symedes’in feryat fi­gan, gözyaşları içinde bu şeyleri anlatarak konuşmasını tamamlamasının ardından, Romalı Se­natus üye­lerinin kendi­le­rine acımasına ve yüksek sesle cevap vermele­rine neden oldu (zira, bu sırada tutsakların büyük bir bö­lümü Thrasymedes’in yanında bulunuyordu, bütün erkekler ve ka­dınlar çocuklarıyla birlikte, yas kıyafet­leri içinde ve üzüntüy­le ya­kararak yeni sürgün zeytin dalla­rını ileri doğru uzatıyor­lardı). Bunun hemen akabinde Cotta kürsüye gelip, ana dilinde kısa bir söylevle ken­dini savundu, ardından dönüp yerine otur­du. Ancak Car­bo ayağa kalkıp, “Ey Cotta!, biz”, “seni kenti ele geçirmen için gön­derdik; onu harap et­men için değil” dedi. Carbo’nun ardından baş­kaları da söz alarak benzer şekillerde Cotta’yı itham ettiler. (4) Bu yüzden, birçokları için Cotta sür­güne gönderilmeye layık biri gibi göründü: gene de sürgüne yol­lamak yerine, onu daha az bir cezaya çarptırıp, sadece Se­natus üyeliğini oy ka­rarlığıyla kaldırdılar; Herak­leialılara ise, topraklarını, denizi ve liman­larını geri verdiler ve Herakleialı­lardan hiçbirinin köle yapılmamasını oybirliğiyle kararlaş­tırdılar.

LX

Thrasymedes bu şeyleri başarıyla sonuçlandırıp, Herakleialıların büyük bir bölümünü vatanlarına geri gönderdi; kendisi ise, hem Brithagoras hem de Propylos ile birlikte (bu Propylos Britha­goras’ın oğluydu) bir süre boyunca Roma’da kalarak, geride kalan zorunlu işleri düzene koy­du. Sonunda yıllar sonra üç hafif tekneyle Herakleia’ya döndü. Herak­leia’ya gelmesiyle birlikte kenti yeniden yerleştirmek için, sanki ölüyü yeniden dirilt­mek istercesine her yolu denedi. (2) Ancak bütün çaba­ları sonucunda kendi akrabalarıyla birlikte, sadece sekiz bine ya­kın göçmen toplamayı başardı. Brithagoras ise; bu şekilde kentin nü­fusu­nun artma­sıyla, halkın ba­ğım­sızlığını el­de etmek umuduna ka­pıldı. Aradan birçok yıl geç­mesinin ar­dından, ar­tık Romalıların tek adama doğru yö­ne­len yö­neti­min­de Gaius Iulius Caesar ağır basıyordu. (3) Brithagoras ile ken­tin önde ge­len kişileri arasından diğer bazıları ve oğlu Propylos, elçi he­yetinde bir araya geldiler. Bunun üzerine Brithagoras, Caesar ile elçi olarak tanıştırılıp, onunla daha yakın dost olma­yı başa­rınca, Herakleia üzerine söz aldı. An­cak o sırada Caesar’­ın Ro­ma’da kalmayıp, baş­kala­rına karşı seferde bulunduğun­dan, kentin bağım­sızlığını elde etmeyi ba­şar­mada muvaffak oluna­madı. Gene de Britha­goras vaz­geç­me­di; bilakis kendisi ve Pro­pylos, Caesar’la birlik­te dola­şarak onun yanında dünya­nın is­kan edilmiş bütün yörele­rini gördü. Bu sırada, sanki dic­tator’­un da onun talebini kabul ettiği gözlem­lendi.

(4) On iki yıllık zaman dilimi süresince düzenli olarak yanında bu­lunma­sına karşın, tam Caesar’ın Ro­ma’ya geri dönmeyi düşün­düğü sırada, yaşlılık ve stres do­lu gayret­leri yüzünden yıpra­tılmış olan Brithagoras geride vatanına bü­yük bir yas bı­raka­rak öldü. Memnon Tarihi’nin on altıncı ki­tabı bu şekilde son bulur. [Photios’un Sonsözü]: (5) Bu tarih kitabı mantık silsilesi içinde ve sade bir üslup izle­yerek, aşi­kar gerçeklere kayıtsız kalmayıp, hiçbir detayı göz ardı etmeksizin ka­leme alınmıştır; eğer bir yerde konu bütün­lü­ğü dışında bir şey anlatmak zorunluysa, ancak o zaman ko­nu dışı ifadeye gereksinim duyar. Gene de bu ara sözle uzun süre oyalanmaz; bilakis gerekli şey­den kısaca söz et­tikten son­ra, usturuplu bir şekilde asıl konunun ana fikrine tekrar dö­ner. (6) Ayrıca; eğer bazı yerler­de nadiren kul­lanılan alışıl­ma­dık ifa­de­leri saymazsak, genel olarak anlaşılır kelimeler kulla­nır. Söz konusu ta­rih eserinin ilk sekiz kitabı ve on al­tıncı ki­tabından sonrası bizlerin eline herhangi bir şe­kilde ulaş­mamış ol­duğu için henüz bu konuda bir fikir bildirmeye muk­tedir değiliz.