Cumhuriyet Dönemi Roma Vergi Sistemi

D. ÖZER SARITAŞ, Cumhuriyet Dönemi Roma Vergi Sistemi. İstanbul 2012. On İki Levha Yayıncılık, 160 sayfa. ISBN: 9786055373771

Tarihsel süreç içerisinde, özellikle insanların yerleşik hayata geçmesini takiben, mevcut ilerleme­nin gerektirdiği yönetimsel örgütlenme modelleri de oluşmaya başlamıştır. Söz konusu modeller ilerleyen süreçle birlikte (longue durée); krallık, imparatorluk, aristokrasi, monarşi, oligarşi, ti­mok­rasi, demokrasi vd. gibi farklı rejimler biçiminde tarih sahnesindeki yerlerini almışlardır. Bu doğrul­tu­da, yönetim ve idare mekanizması açısından ele alındığında herhangi bir rejimin mevcut varlığını, işleyişini ve hâkimiyetini sürdürebilmesi için kamusal gelirlere ihtiyaç duyulmuştur. Bu gelirlerin temin edilmesiyle mevcut nüfus için yeterli miktardaki su ve hububatın sağlanması, bayram-şölenlerin tertip edilmesi, ulaşım olanaklarının arttırılması, sosyal hizmetlerin sunulması ve de savaşların finanse edilmesine yönelik ücret ödemesinin yapılabilmesi mümkün hale gelmiştir. Buna ek olarak, kamusal kullanımda olan tapınak, yol, anıt ve diğer benzeri ihtiyaçların gelişim sü­re­ci de bu gelirlerin toplanmasına paralel olarak hızlanmıştır. Öyle ki, tıpkı günümüzde olduğu gibi, antikçağda da kamu geliri elde etmek için kullanılan en eski ve en önemli mali gelir kapısını yine vergiler teşkil etmiştir. Lakin vergilerin konusu ve uygulama modelleri zaman içeri­sinde değişime uğrayarak gelişmiştir. Tanıtımı yapılan bu eser de, Roma Cumhuriyet Dönemi’nde toplanan vergilerin gelişim ve toplanma sürecini mercek altına almakta ve mevcut vergi sistemi üzerine kap­samlı bir değerlendirmede bulunmaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Roma Vergi Sistemi adlı çalışma, yazarı tarafından Aralık 2010’da Ana­dolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Ana Bilim Dalı’na doktora tezi olarak sunulmuştur. On İki Levha Yayıncılık tarafından 2012 yılında İstanbul’da basılan eser, Cumhuriyet Dönemi Roma Devlet İdaresi (5-52), Roma Cumhuriyet Dönemi Vergi Gelirleri (52-104), Cumhuriyet Dönemi Vergi Toplama Yöntemi: İltizam Sistemi (104-141) ve Sonuç (143-145) olmak üzere toplam 4 bölümden oluşmaktadır. Önsöz (IX-X), Sunuş I (XI-XII), Sunuş II (XIII-XIV), İçindeki­ler (XV-XVII) ve Kısaltmalar (XIX-XXI) kısımları ile başlatılan eser Giriş (1-4) ile devam etmektedir. Burada Roma’nın Krallık, Cumhuriyet ve İmparatorluk olarak adlandırılan tarihsel dönemlerinden bahsedilerek bu dönemlere paralel bir şekilde gelişen mali yapı ve vergilendirme sistemleri kısaca anlatılmaktadır. Bu kısımda eserin kapsamının Roma Cumhuriyet Dönemi (MÖ 509 – MÖ 27) olarak belirlendiği vurgulanmakta ve eserin diğer bölümleri de kısaca ele alınmaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Roma Devlet İdaresi (5-52) başlıklı birinci bölüm, Genel Olarak (5), İtalya İdaresi (6-8), Eyalet İdaresi (9-22), Cumhuriyet Dönemi Mali İdaresi (23-52) olmak üzere dört alt başlığa ayrılmaktadır. Genel Olarak (5) başlıklı alt bölümde, Cumhuriyet Dönemi’nde bir civitas (şehir devleti) olarak Latium Bölgesi’nde askeri ve mali temeller üzerine kurulmuş Roma’nın zamanla “Roma-İtalya Federasyonu”na dönüşmesi, MÖ ca. II. yüzyıldan sonra İtalya Yarımadası dışında bulunan yerlerin de ele geçirilmesiyle kurulan provincia (eyalet) sisteminden bahsedil­mektedir. İtalya İdaresi (6-8) başlıklı alt bölümde Roma Cumhuriyeti’nin Latium Bölgesi dışındaki yerleri ele geçirmesiyle değişen tribus (kabile) örgütlenme sisteminin MÖ 241’de durdurulması ve egemenlik altına alınan yerlerde bu tarihten sonra municipium (taşra kenti – kasaba) ve colonia (koloni) olarak adlandırılan örgütlenme sistem­lerine geçilmesi süreci anlatılmaktadır. Ayrıca diğer halklarla tesis edilen ittifak, dostluk ve misa­firlik antlaşmalarından bahsedilmekte, ittifak antlaşmalarının iki çeşidi olan eşit (aequus) ve eşit olmayan (iniquus) antlaşmalar üzerinde durulmaktadır.

Eyalet İdaresi (9-22) başlıklı alt bölüm kendi içerisinde Genel Olarak (9-11), Eyaletlerdeki Top­lu­lukların Hukuki Durumu (12-22) olmak üzere iki alt başlığa ayrılmaktadır. Genel Olarak (9-11) başlıklı alt bölümde Roma Cumhuriyeti tarafından ele geçirilen yerlerde uygulanan provincia sisteminin mali etkilerinden bahsedilmiştir. İşgal edilen yerlerde genellikle mevcut yerel vergi sistemlerinin, Roma Cumhuriyeti’nin siyasi ve mali çıkarlarına uygun olduğu ölçüde devam etti­ril­diği, toplanan ganimet ve vergi gelirlerinin Roma Cumhuriyeti hazinesine aktarıldığı, böylece vergi yükü altında kalan eyaletler sayesinde Roma şehrinin giderek zenginleştiği anlatılmaktadır. Eyaletlerdeki Toplulukların Hukuki Durumu (12-22) alt başlığı; Özgür Şehirler (13-20) ve Vergiye Tabi Şehirler (20-22) olarak iki kısma ayrılmaktadır. Özgür Şehirler (13-20) kısmı ise Özgür ve Federe Şehirler (16-18) ve Özgür ve Federe Olmayan Şehirler (19-20) olarak iki ayrı alt gruba ay­rıl­maktadır. Toplulukların Hukuki Durumu (12-22) alt başlığı ile Roma Cumhuriyeti tarafından egemenlik altına alınan yerlerde eyalet idaresine ilişkin olarak düzenlenen lex provincia (eyalet yasası) ve bu bölgelerde gelir elde etmek amacıyla uygulanan divide et impera (böl ve yönet) ilkesi anla­tılmaktadır. Özgür Şehirler (13-20) kısmında egemenlik altına alınan ancak hak ve öz­gür­lükleri bir ittifak antlaşması ile belirlenen şehirler Özgür ve Federe Şehirler (16-18) grubunda, bu imtiyazları Roma Cumhuriyeti kanunları veya senatus consulta (senatus kararları) ile belirlenen şehirlerin statüleri ise Özgür ve Federe Olmayan Şehirler (19-20) grubunda anlatıl­maktadır. Alt başlığın son kısmı olan Vergiye Tabi Şehirler (20-22) kısmında ise bir savaş sonra­sında Roma Cumhuriyeti’ne teslim olan şehirlerin magistratus (yönetici) tarafından idare edilmesi ve bu yerlerin Roma Cumhuriyeti’ne ödedikleri stipendium (askeri vergi) ve vectigalia (gelir vergisi) adlı vergi türleri açıklanmaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Mali İdaresi (23-52) başlıklı alt bölüm, Cumhuriyet Dönemi Roma Devlet Hazinesi (23- 30) ile Cumhuriyet Dönemi Mali İdare Birimleri (31-52) olmak üzere iki alt başlığa ayrılmaktadır. Cumhuriyet Dönemi Roma Devlet Hazinesi (23- 30) alt başlığı ile Roma Cumhuriyet Dönemi’nde tüm Roma halkına ait gelirlerin toplandığı, para ve kıymetli eşyaların yanı sıra mali olan ve olmayan önemli belgelerin de muhafaza edildiği kamu hazinesi ve devlet arşivi niteli­ğindeki Aerarium Populi Romani anlatılmaktadır. Cumhuriyet Dönemi Mali İdare Birimleri (31-52) alt başlığı ise Senatus (31-36), Consul (37), Quaestor (37-38) ve Censor (42-52) olmak üzere dört kısma ayrılmaktadır. Senatus (31-36) kısmında Roma Cumhuriyet Dönemi’nde senatus’un mali ve vergilendirme yetkileri ile diğer idari yetkileri, senatus ile magistratus ilişkileri, senatus’un tasarrufunda bulunan devlet hazinesi ve arşivi Aerarium’un kullanılmasına ilişkin usullere deği­nilmektedir. Consul (37) kısmında özel bir magistratus makamı olan censor’luk anlatılmaktadır. Quaestor (37-38) kısmında Roma Cumhuriyeti hazinesini idare ve muhafaza etmekle görevli magistratus olan ve MÖ 265’den sonra sayısı sekize çıkan quaestor’ların yetkileri belirtilmekte­dir. Censor (42-52) kısmında ise, maliye ile doğrudan ilgilenen ve bu görevleri nedeniyle quaes­tor’ların görevlerinden daha büyük takdir yetkisi ve deneyim gerektiren Censor’luk makamı anla­tıl­maktadır. Aynı bölümde Roma vatandaşlarının aile, askerlik durumu ve mali varlıklarının kayda alındığı census’ları (nüfus ve mal varlığı tespiti) düzenleme yetkisinin yanı sıra, Roma Cumhuriyeti adına ihale yapma ve harcama yetkisine de sahip censor’ların gerçekleştirdikleri bayındırlık faali­yetlerine değinilmiş­tir.

Roma Cumhuriyet Dönemi Vergi Gelirleri (52-104) başlıklı ikinci bölüm; Tarihsel Süreçte Vergi­ler (52-60) ve Vergi Türleri (61-104) olarak iki alt bölüme ayrılmaktadır. Tarihsel Süreçte Vergiler (52-60) alt bölümünde; Roma Cumhuriyeti toplumsal örgütlenme biçiminin kabileler (tribus) biçiminde olduğu, sürdürülen kısa çarpışmalarda genellikle kendi ihtiyaçlarını kendilerinin karşı­ladığı, ancak uzun süre devam eden savaşlar nedeniyle halktan vergi alınmaya başlandığı anlatıl­mak­tadır. Aynı bölümde Roma Cumhuriyeti’nin MÖ III. yüzyılda İtalya Yarımadası’nın fethini ta­mam­laması sonrasında çiftçiliğe dayalı toplumdan bir ticaret devletine nasıl geçiş yaptığı, Sicil­ya’dan alınan decuma (öşür) vergisi, gelirlerin artmasıyla halktan alınan dolaysız vergi tribu­tum’un kaldırılması ve de kamu geliri anlamına gelen pasqua, vectigalia ve publicum konuları açıklanmıştır.

Vergi Türleri (61-104) alt bölümü; Roma Ordusu’nun İaşesini Temin Eden Vergiler (61-83), Arazi Gelirleri (83-89), Doğal Kaynaklardan Elde Edilen Gelirler (89-95), Liman Resmi (95-99) ve Azat Etme Vergisi (99-104) alt başlığa ayrılmaktadır. Roma Ordusu’nun İaşesini Temin Eden Vergiler (61-83) alt başlığı ise Tributum (62-78), Stipendium (78-80), Leitourgia (81-83) olarak üç kısma ayrılmaktadır. Tributum (62-78) kısmında Roma Cumhuriyet Dönemi’nde vatandaşlardan alınan olağanüstü nitelikli bir vergi olan ve tributum in capita, tributum temeratium, ve tributum ex censu olarak üç ayrı şekilde düzenlenen tributum vergisi incelenmektedir. Bu doğrultuda toplumsal ve askeri bir birim olarak ortaya çıkan centuria’lar (yüz kişilik birlik, bölük), vergilendirme ilkeleri, vergi muafi­yetleri ile vergilendirmenin tarihi ve de tahakkuk-tahsil aşama­larına değinilmektedir. Stipendium (78-80) kısmında Roma Cumhuriyeti ordusunda askerlik hizmetini yerine getirenlere ödenen ücret olan stipendium’un, bir Etrüsk kenti olan Veii’nin kuşatılması (MÖ 406-398) zamanında tahsil edilmeye başlanması ve buna ek olarak askerlere verilen ücret olarak ortaya çıktığı halde zaman içerisinde bir vergi türü haline dönüşmesi anla­tılmaktadır. Leitourgia (81-83) kısmında, bazı zengin Roma vatandaşlarının bir takım kamu hizmetlerini karşılaması olarak tanımlanan leitourgia sistemi ve uygulamaları anlatılmaktadır. Arazi Gelirleri (83-89) alt başlığı ise Öşür (84-86), Otlak Resmi (86-89) olarak iki kısma ayrılmakta­dır. Öşür (84-86) kısmında; devlet arazilerini (ager publicus) işgal edenlerin tarımsal ürün hasılatlarının 1/10’luk kısmını vergi olarak ödemesi şeklinde uygulanan öşür vergisi, verginin oluşturulması ve gelişimi, vergi toplama hakkını devlet­ten satın alan publicanus’lar (vergi mültezimleri) özelinde anlatılmaktadır. Otlak Resmi (86-89) kısmında esas itibari ile tarım faaliyetlerine dayanan Roma Cumhuriyeti ekonomisinde tarımsal alanların düzenlen­mesi, ager publicus (kamusal arazi) olarak değerlendirilen meraların kullanımı ve de ager publicus’ları yönet­mekle görevli olan censor’lara odaklanılmaktadır. Doğal Kaynaklardan Elde Edilen Gelirler (89-95) alt başlığında madenler ve orman endüstrisi ürünlerinden elde edilen gelirler anlatılmak­tadır. Alt başlık; Maden Vergisi (90) ve Tuz Vergisi (91-95) olarak iki kısma ayrılmıştır. Maden Vergisi (90) kısmında; kamu malı sayılan altın, gümüş, bakır, demir, kurşun ve civa madenlerini işletenlerden alınan vergiler anlatılmaktadır. Tuz Vergisi (91-95) kısmında ise Roma Cumhuriyet Dönemi’nde çoğu zaman para yerine kullanılacak kadar değerli sayılan tuzun elde edildiği ve aynı zamanda kamu malı statüsüne sahip olan tuzlalar ile bu tuzlalarda kurulan işletmelerden alınan vergilere değinilmektedir. Roma askerlerine bazı dönemlerde ödenek ya da maaş olarak tuz verildiği için asker ücretlerinin salarium olarak adlandırıldığı, böylece başka dillerde “ücret” anla­mına gelen kelimelerin de bu sözcükten kaynaklandığı belirtilmektedir. Liman Resmi (95-99) alt başlığında İtalya Yarımadası ve eyaletlerdeki limanlar üzerinden ihraç veya ithal edilen ticari eşyalardan alınan vergiler ve bu vergilerin gelişim süreci anlatılmaktadır. Azat Etme Vergisi (99-104) alt başlığında ise; Roma Cumhuriyet Dönemi’nde yaşayan kölelerin (servus) durumu, bu kölelerin manumisio işlemi ile efendisi tarafından azat edilmesi sonrasında Roma vatandaşı ol­ma­sı nedeniyle uygulamanın kontrol edilebilmesi amacıyla düzenlenen ve köle bedelinin %5’i olarak öngörülen azat etme vergisi anlatılmaktadır.

Cumhuriyet Dönemi Vergi Toplama Yöntemi: İltizam Sistemi (104-141) bölümü; Tarihsel Süreç (104-120), Roma Vergi Hukuku’nda Vergi Tahsildarları ve Ortaklıkları (120-136) ile Vergi Tahsil­darları Ortaklıklarının Diğer Faaliyet Alanları (136-141) olarak üç alt bölüme ayrılmaktadır. Tarih­sel Süreç (104-120) alt bölümü Genel Olarak (104-114), Gracchus’lar Dönemi Vergi Tahsildarları (114-116) ile Sulla’dan Augustus’a Vergi Tahsildarları (116-120) olarak üç alt başlığa ayrılmakta­dır. Genel Olarak (104-114) alt başlığı ile vergilerin bir bölümünün belirli bir bedel karşılığında devlet tarafından şahıslara devredilerek toplanması yöntemi anlamına gelen iltizam sisteminin Roma Cumhuriyet Dönemi’ndeki uygulanma esasları, bu esaslar kapsamında vergi toplayan kişiler olan publicanus’lar ve bir tür toplumsal sınıf haline gelen societates publicanorum’lar an­latılmaktadır. Aynı bölümde, getirilen ticaret yasağı üzerine senator’ların farklı gelir alanlarına yönelmeleri, böylece publicanus’ların faaliyet alanında süvari sınıfının öne çıkması anlatılmakta­dır. Gracchus’lar Dönemi Vergi Tahsildarları (114-116) alt başlığı ile Tiberius ve Gaius Sempro­nius Gracchus kardeşlerin cumhuriyeti kurtarmak adına sundukları ve de tarımsal alanlara ilişkin çözüm önerileri, çıkarılan Lex Sempronia adlı toprak kanunu özelinde anlatılmaktadır.  Sulla’dan Augustus’a Vergi Tahsildarları (116-120) alt başlığı ile Sulla zamanında 1600 adet süvari sınıfı mensubunun haklarının ellerinden alınması ile gerileyen vergi sistemine değinilmektedir. Diğer taraftan, Sulla’nın eyaletlerden talep ettiği 20.000 talanton tutarındaki öşür vergisinin Roma toplumundaki etkileri ve de MÖ 74 yılı consul’ü Licinius Lucullus’un bu vergiye müdahalesi de incelenmektedir. Buna ek olarak, Pompeius’un korsanlarla mücadelesi (MÖ 67) ve gelişen olayla­rın publicanus’lar üzerindeki etkileri, Gaius Iulius Caesar’ın (MÖ 100-44) zamanında vergi toplayı­cıların faaliyet alanlarının daralması ve nihayetinde devletin mültezimleri tasfiye ederek vergiyi bizzat toplamaya başlaması da anlatılmaktadır. Roma Vergi Hukuku’nda Vergi Tahsildar­ları ve Ortaklıkları (120-136) alt bölümü Kuruluş ve Hukuki Statü (120-127), Yönetim ve Ortakları (127-132), Ortakların Sorumluluğu (132-136) olarak üç alt başlığa ayrılmıştır. Kuruluş ve Hukuki Statü (120-127) alt başlığı ile Roma hukuku içerisinde klasik ticaret şirketlerinden farklı olarak tanımla­nan ve censor’lar tarafından yapılan ihalelere katılıp vergi tahsil etme yetkisini satın alan vergi mültezim şirketleri olarak bilinen societas publicanorum’lar hakkında bilgi verilmektedir. Yönetim ve Ortakları (127-132) alt başlığında societas publicanorum’ların ortakları, temsilcileri ve hisse­darları anlatılmaktadır. Ortakların Sorumluluğu (132-136) alt başlığında vergi toplanma­sında yaşanan yolsuzluklara karşı oluşturulan hukuki düzenlemeler ve de sorumluluklar açıklan­makta­dır.

Vergi Tahsildarları Ortaklıklarının Diğer Faaliyet Alanları (136-141) alt bölümü; Kamusal Hiz­met veya Malzeme Sağlama İşi (137-141), Kamu Mallarının ve Arazilerinin İşletilmesi (141) ola­rak iki alt başlığa ayrılmıştır. Kamusal Hizmet veya Malzeme Sağlama İşi (137-141) alt başlığı ise Ordu için Mühimmat Sağlama işi (138-139) ve İnşaat Faaliyetleri (139-140) olarak iki kısma ayrıl­mıştır. Kamusal Hizmet veya Malzeme Sağlama İşi (137-141) alt başlığında opera publica et sarta tecta olarak adlandırılan menkul varlıkların dağıtımı ve genellikle çatı tamiratlarını içeren faali­yetler anlatılmaktadır. Ordu için Mühimmat Sağlama İşi (138-139) kısmında orduya teçhizat ve erzak sağlanması için yapılan sözleşmeler ve publicanus’ların deneyimli iş adamları olarak etki­leri, İnşaat Faaliyetleri (139-140) kısmında ise publicani şirketlerinin opera publica olarak adlan­dırılan bayındırlık işlerini ihale yoluyla yüklenmeleri anlatılmaktadır. Kamu Mallarının ve Arazi­le­rinin İşletilmesi (141) alt başlığı ile ager publicus’ların, nehir ve göllerde avlanma haklarının, köp­rü­lerin ve yolların beş yıllığına vectigal olarak adlandırılan bedel karşılığı kiraya verilmesine deği­nil­mektedir.

Sonuç (143-145) kısmında ise eserin önceki bölümlerinin kısa bir özeti sunulmaktadır. Burada ayrıca; Roma Cumhuriyeti Dönemi’nde kamu giderleri ve vergilendirmeye yönelik herhangi bir büt­çe oluşturulmadığı, devamlılık gösteren mali politikalar uygulanmadığı, magistratus’ların kısa görev süreleri nedeniyle uzmanlaşamadıkları, vergi gelirlerinin özel vergi toplayıcılara bırakılması ne­de­niyle devlet gelir kaynaklarının tüketildiği ve zamanla sistemin yozlaştığı vurgulanmıştır. Ese­rin sonunda Kaynakça (147-160) sunulmuştur.

Cumhuriyet Dönemi Roma Vergi Sistemi adlı çalışma, yukarıda da ifade edildiği üzere yazarı tarafından Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Ana Bilim Dalı’na doktora tezi olarak sunulmuştur. Roma Cumhuriyet Dönemi vergi sisteminin açıklandığı eser, kapsadığı dö­nem­de izlenen vergi politikalarının nedenleri, etkileri ve uygulama yöntemleri ile birlikte de­ğer­len­dirilmesi suretiyle konu hakkında okuyucuya kapsamlı bilgi vermektedir. Söz konusu dö­nem içerisinde kamusal alanda vergiye ihtiyaç duyulan koşulların ortaya çıkması, verginin konu­sunun oluşturulması, vergi oranlarının ve vergiyi toplamak için gereken araçlar ile bu araçların kulla­nım yetkilerinin belirlenmesi gibi problematikler de eserde ayrıntılı olarak irdelenmiştir. Eser ayrıca, günümüz dünyasında kamusal yaşamın ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilen kamu gelirlerinin elde edilmesi ve toplumsal harcamaların yapılması amacına hizmet eden kamu ihalelerinin düzenlenmesi hususlarının kökeninde ne gibi tarihsel süreçlerin yaşandığı hakkında okuyucuya fikir vermektedir. Eser, bahse konu olan bu özellikleri kapsamında Roma Ekonomisi ve İktisat Tarihi konularında çalışmalar gerçekleştirecek olan araştırmacılar açısından önem teşkil etmektedir.