Antikçağda Kitap

 

H. BLANCK, Antikçağda Kitap. İstanbul 2017. Alfa Yayınları,  268 sayfa (121 resim ile birlikte). Çev. Z. A. Yılmazer. ISBN: 9786051716206

Blanck tarafından 1991’de kaleme alınan eserde insanlığın düşüncelerini yazı ve imgelere çevirip bunu aktarması ve kitapların tarihsel ve kültürel de­rinliğinin bilgi aktarımına katkısı üzerinden, Hellen ve Romalıların kitapları, bu kitapların üretim ve dağıtımının nasıl olduğu, kitapların koleksiyonu ve ko­runması için kütüphanelerin ne zaman ve nasıl kurulduğu akıcı bir dil ve ör­neklerle birlikte ele alınmıştır.

Blanck eserini on ana bölüm ve yirmi iki alt başlık olarak tasarlamıştır. Yazar ilk ana bölüm olan Hellen ve Latin Harfleri (9-22)’nde Roma’daki Forum Romanum’da bulunan Titus Takı üzerine Latince harflerle kazınmış olan onur yazıtı örneğini vererek, klasik ve ortaçağ kökenli el yazmalarında geliştirilmiş küçük harfleri de Latince büyük harflere dayandırmıştır. Yazar Latince’nin dö­nemin dillerine etkisini dört alt başlık altında işlemiştir. Birinci alt başlık olan Hellen Alfabesi (9-15) Hellenlerin başarılarını mistik bir şekle sokmasını ve bu düşünceyi zaman ve mekâna iletmelerini, önemli kişilerin buluşu olmasına bağladıklarını konu edinmiş ve bu alt başlıkta; Herodotos tarafından aktarı­lan, Fenikelilerin Kadmos ile birlikte Hellas’a gelmesini ve bu alfabenin Hellen kültürüne katılmasını anlattığı efsanenin tarihsel gerçekliğe yakınlığı ele alın­mış ve Hellen harfleri incelenmiştir (12-15). İkici alt başlık Etrüks Alfabesi (15-18)’nde ise MÖ 700 civarında Vulci kentinde bulunan kil kaplar (Tarquinia) bilinen en eski Etrüks yazıtları olarak belirtilmiş ve kral mezarında bulunup MÖ 670 yılına tarihlendirilen mezar hediyeleri Asya ve Hellen ticari ilişkileri sonucu ortaya çıkan örnekler olarak aktarılmıştır. Etrüksler de Hellenler gibi aldığı harfleri kendilerine göre uyarlamış ve farklı sesleri ortaya çıkarmışlar­dır. Tomba Regolini-Galassi’de bulunan, Vatikan Müzesi’nde sergilenen “ca­lamaio” üzerindeki alfabe örnek gösterilmiştir. Üçüncü alt başlık olan Latin Harfleri (18-22)’nde ise modern araştırmacıların gerçekliğinden şüphe duy­duğu, Praeneste’de bulunan elbise tokasının (fibula) inceleme dışında tutul­ması gerektiğini vurgulayan yazar, günümüze ulaşan en eski Roma yazılarının MÖ VI. yüzyıldan kalma olduğunu örnekler üzerinden belirtmiş ve Latin harf­lerinin incelemesine yer vermiştir (20-22). Son alt başlık olan Rakam İmleri (22-24)’nde yazar, Hellas’ın’ın günümüzde de zaman zaman kullandığı Hel­lenlerin iki sistemini; Akrofonik sistemi/Attika sistemi ve alfabetik sis­tem/Miletos sistemini (22-23) incelemiş ve Miletos sisteminin önemini be­lirtmiştir. Ayrıca Etrüks ve Roma rakamlarının ayrıldığı noktalara değinerek (23-24), bu alfabelerin oluşumunu, eski yazıtlar üzerindeki hemen hepsi el yazıları olmasından kaynaklı; mallar üzerine kayıtlar düşmek, kutsamalar ve şiirsel notlar yazmak adına oluşturulmuş olan örneklere dayandırmıştır.

İkinci ana bölüm olan Okuma ve Yazma Bilgisi (25-46)’nin ilk alt başlığı Yunanlılar (25-35)’da Hellast’ta yazının mülkiyetinin ilk olarak aristokrat ke­simin elinde bulunması ve sonra halka ulaşma sürecini anlatan yazar, MÖ VII. yüzyıldan itibaren okuma ve yazmanın artık bir mevki ya da zümreyle sınırlı olmadığını örneklerle açıklamış (25-26) ve o dönemde okuma ve yazma öğ­retmeye yönelik bir yöntem olduğu sonucuna varılabileceğini belirtmiştir. Alt başlık içerisinde okul hayatı temasını işleyen tasvirlerin bulunduğu vazolar örnek gösterilerek bu düşünce desteklenmiştir. Vazolar üzerine işlenen tas­virlerde rulo kitabın toplulukta yüksek sesle okunmasına sık sık rastlanırken, resimlerdeki kadınlar bazen Musa’lar bazen de iyi ailelere mensup Atinalı genç hanımlar olarak belirtilmiş ve çanak çömlek parçaları incelenerek Atina halkının sosyal yaşamı üzerinde durulmuştur. Bu bölümün ikinci alt başlığını oluşturan Romalılar (35-37)’da ise Roma’daki yazınsal notların Hellas’a göre daha az olması üzerinden en eski yazıtlardan biri üzerinde olan Gabii kökenli bir çömlekten bahsederken Romulus ve Remus’un okuma yazma öğrenmek için Gabii’ye gönderilmiş oldukları tartışmasını konu edinmiştir. Etrüks lahit­leri ve kül kavanozları üzerindeki tasvir örnekleri üzerinde durulmuş ve me­zar kültürüne de yer verilmiştir. Bu bölümün son alt başlığı olan Okul ve Ders (37-46)’te ise antikçağda eğitim sistemi içindeki okuma ve yazma ile ilgili yön­tem ve dersler ele alınmıştır. Çocukların altı-yedi yaşına geldiğinde ilkokula (Hellenlerde didaskaleion, Romalılarda ludus litterarum) başlamakta oldu­ğunu anlatan yazar, çoğunlukla yazı malzemesi olarak papirüs yerine üzeri balmumu tabakasıyla kaplı ahşap bir yazı tahtası ve tığ kalem kullanıldığından bahsetmiştir (38). Devamında öğrencilerin; öğretmenleri ve aileleri ile bu sü­reçteki öğrenme aşaması ve görevleri konu alınmış (41-46) ayrıca Hellen ve Latin edebiyatına değinilmiştir.

Eserin üçüncü ana bölümü olan Antik Yazı Malzemeleri (47-73)’nde anıt­sal yazıtlar dışında, antikçağda en yaygın kullanılan malzemeler konu edilmiş­tir. Bölümün ilk alt başlığı olan Anorganik Yazı Malzemeleri (48-53)’nde ise vergi faturaları, raporlar, mektuplar ve özellikle de okul ödevleri şeklinde bu­lunan kırık çömlek parçaları ele alınmıştır. Bir diğer ilkel malzeme olarak yassı taşlara işaret edilmiş ve Mısır’da siyah mürekkeple yazılmış olan ostra­kon’lardaki kısa metinlere benzeyen yazılarla bezeli kireç taşlarına (resim 18) benzerlikleri üzerinde durulmuştur. Bir diğer önemli grubun madenler oldu­ğunu belirten yazar el yazmaları dışında en başta bronz kullanıldığının da al­tını çizmiş ve yazmak için daha yumuşak madenlerden olan kurşunun kulla­nımı ile ilgili kurşun tabletlere, mektup ve disklere örnekler vermiş, altın ve gümüşün kullanımından bahsetmiştir. Bir diğer alt başlık olan Organik Yapı Malzemeleri (54-73) ise kendi içinde üç ayrı kısımda incelenmiştir.

Bunlardan ilki olan Ahşap, Keten, vb. (54-64)’inde malzemelerin kullanı­mına, en zengin buluntuların Mısır kökenli olmakla birlikte, en basit yönte­min tahta üzerine mürekkep ile yazmak olduğuna değinen yazar, Mısır ve Roma’da bulunan örneklerle ele aldığı konuyu, çizimlerle de desteklemiştir. Burada Vindolanda bulgularının incelenmesiyle buluntular üç gruba ayrılmış­tır ve üçüncü grup olan tabula cerata’ların yapılışı ve kullanımı ayrıntılı bir şekilde aktarılmıştır. Plinius’a göre erken dönemde palmiye yapraklarının kul­lanılması görüşünü anlatan yazar, Livius’ un aktarımına göre de Roma İmpa­ratorluk Dönemi keten kitaplarına da değinmiştir. Roma ve Etrüks arşivlerinin anlatımıyla devam eden bölümde, Caere’de bulunan örnek verilmiştir. Bu malzemeler kullanılarak oluşturulan metinler, kehanet merkezlerine yazılan metinler, okuma ve yazma kurslarında kullanılan yazı levhaları ve not defter­leri, mektuplaşmalar şeklinde karşımıza çıkmıştır. İkinci alt başlık Papirüs (64-72)’ün devamında, Papirüs bitkisinden elde edilen papirüsün diğer malzeme­lere oranla daha önemli olduğu belirtilmiş ve bu bitkinin yetişme alanları ve özelliklerine değinilmiştir (65). Antikçağda papirüs üretimine dair bilgilere ulaşmamızda Plinius’un Naturalis Historia’sının önemini vurgulayan yazar, buradaki bilgilerden aktarımlar yapmıştır (66-68) ve Mısır’da papirüsün bu­lunduğu yerleri çizimlerle desteklemiştir. Deri ve Parşömen (72-73) son alt başlığı ile papirüsün en büyük rakibinin hayvan derisi olduğu aktarılmış (72) ve üretim yöntemine bağlı olarak elde edilen iki çeşit ürün olarak karşımıza çıkmaktadır: Deri ve parşömen. Herodotos’un yazılarına göre keçi ve koyun derilerine yazılan yazıları hatırlatan yazar, Ilias ve Odysseia’nın yılan derisi üzerine yazılmış olduğunu da hatırlatmıştır. Parşömen için kullanılan “parga­mena” sözcüğüne ilk kez İmparator Diocletianus’un fermanında rastladığı­mızı aktaran yazar, Plinius’un Romalı alim Varro’dan aktardığı bilgiye daya­narak (73); Ptolemaios ve Eumenes’in birbirinin kütüphanelerini kıskanan krallar olduklarını, bunun üzerine Ptolemaios’un papirüs icadını yasaklama­sını ve bu şekilde Pergamon’da parşömenin keşfedilmesini konu almıştır (73).

Çalışmanın dördüncü ana bölümüne Nasıl Okunur, Nasıl Yazılırdı? (74-86) birinci alt başlığı Yazma (74-82) ile devam eden yazar, burada “Yazı hangi gereçlerle yazılıyordu?” sorusuna cevap aramaktadır. Yazar ilk aşamada Hel­lence ve Latince konuşulan bölgelerdeki, en eski yazı örnekleri olan çanak çömlek üzerine sivri bir gereç ya da metal kalem ile kazındığını aktarmıştır (74). Buluntular içinde, kemik ve fildişi örnekler yanında önemli madenler­den de yapılmış olan tığ kalemlere dikkat çeken yazar, yazı tahtasını kullanan tasvirlere de örnekler vermiştir (75). Doğal kamıştan yapılan kalemlerin kolay aşınmaları nedeniyle kullanım şeklinin aktarılmasıyla devam eden bölüm, mürekkebin içeriğini de ele almıştır. Ayrıca tasvirlerde mürekkep hokkasına rastlanması örneklerini de ele alan bölümde, yazma biçimleri, oturuş ve tah­tayı kullanma şekilleri aktarılmıştır (79-82). Bölümün ikinci alt başlığı Okuma (82-86)’da yazar ilk olarak Eskiçağdaki sesli okuma şeklini ele alarak, neden­lerini aktarmış (82-83) ve sanatsal metinlerin kulağa hitap etmesine özen gösterildiğine değinmiştir (83). Hellen sanatında ilk kez MÖ V. yüzyılda kitap okuyan insan tasvir edildiğini belirten yazar, bunun Geç Antikçağ’dan sonra da sevilen bir tasvir olduğunu eklemiştir.

Antik Kitabın Başlıca Biçimleri: Rulo ve Kodeks (87-115) isimli beşinci ana bölüm, Rulo Kitap alt başlığı ile devam etmiş olup, burada rulo kitabın asırlar boyunca tek kitap biçimi olarak karşımıza çıktığı belirtilmiştir. Onesimos’un MÖ 490 civarında yaptığı vazo resminin konuyla ilgili en eski örneklerden biri olduğu aktarılmıştır (87). Papirüsün piyasada satılma şekli ve kullanımı ile il­gili bilgileri de aktaran yazar (88), kaliteli papirüsün ayırt edilmesi hakkında bilgi vermiş ve dikdörtgen ruloya yazma şeklini açıklamıştır. Alt başlığın de­vamında görsel örneklere yer veren yazar (90-92) italik yazı karakterinin hangi metinlerde kullanıldığını da aktarmıştır. Yazısı tamamlanan rulonun bir çubuk ile sarılması ve parşömen etiket ile isim eklenmesi ardından, papirüs­lerin boyutları hakkında bilgi veren yazar; ikinci alt başlık olan Kodeks (98-110) ile ana bölüme devam etmiş ve kodeks tanımına yer vermiştir (98-99). Bu bölümde yapı itibari ile iki ayrı tip karşımıza çıkmıştır. Papirüslerin ortadan ikiye ayrılmasıyla ortaya çıkan bu iki tip hakkında bilgiler aktarılmış (99-102), kullanım şekli ve yapımına dair bilgiler de bu bölüme eklenmiştir. Bölümün devamında örneklere (102-110) yer veren yazar eserine, Rulo Kitap ve Ko­deks Arasındaki Rekabet (110-115) alt başlığı ile devam etmiştir. Kodeksin ortaya çıkması ile rulonun değer kaybetmesi ve matbaanın gelişimine kadarki süreyi aktaran yazar, özel ve kamusal kütüphanelerdeki ruloların kodekslere aktarılması ile orijinal metni korunabilen az sayıda eser olduğunu ve onların da bir kısmının aktarıldığını belirtmiştir (110). Yazara göre ruloya kıyasla ko­dekse daha fazla metin sığdırılabilmesi durumu kodeksin rulonun yerini alma sürecini başlatmıştır. II. yüzyılın sonu ve III. yüzyılın başına ait bazı kodekslere örnekler veren yazar (113), kodeksin yaygınlık kazanma sürecine değinerek (114) bölümü tamamlamıştır.

Resimli Kitaplar (116-127) isimli altıncı ana bölümde yazar, Geç Antikçağ­daki resimlerin genellikle doğal ya da mimari ortamdaki çok figürlü resimler olduğunu ve resmin bir çerçeve ile belirtildiğini aktarmakta, tam sayfa resim­lerin ise kitaplara kodeksin yerleşik kitap biçimi halini almasından sonra gir­miş olabileceğini savunmuştur. Ayrıca parşömenin yüzeyinin resim ve çizim yapmaya elverişli olması nedeniyle MÖ V. yüzyıldan beri antik ressamlar ta­rafından kullanıldığı belirtilmiştir. Daha sonra ise MÖ 39’da Varro’nun “Ünlü­ler Ansiklopedisi” anlamında başvuru kaynağı olabilecek eserinin, resimli ki­tapların başarısının kanıtı olduğu belirtilmiş ve diğer sanatçılarla karşılaştır­malara yer verilmiştir (121-122) ve devamında örnek tasvirler bu bölüme ek­lenmiştir (125-127).

Çalışmanın yedinci ana bölümü olan Kitap Dağıtımı ve Kitapçılık (128-151) kendi içinde üç alt başlık halinde kurgulanmıştır. Bunların ilki Roma Dönemi Öncesi Yunanistan’da Kitap Satışı ve Dağıtımı ve ikincisi Kitapların Kitapçılar Dışındaki Dağıtımı (128-137) başlığını taşımaktadır. Yazar ilk başlık altında ki­tabın Hellen dünyasına ne zaman girmiş olabileceğini tartışmış ve Home­ros’un yazıya dökülmüş eserlerinin kitap biçiminde yayılmış olabileceğini sa­vunmuştur (128). Ayrıca yeterli kaynak olmaması nedeniyle kitapları elde et­menin yolunun kopyalamak olabileceğini düşünmüştür. Burada Hellen dün­yasında kitapların ödünç alındığı ve kopya edildiği sonucuna da varılmıştır. Diğer alt başlık olan Roma Dönemi’nde Kitapçılık (137-148) içerisinde, düşün­celerin yazıya aktarılması ve geniş kitlelere ulaşması ile başlanmış yayıncı ve yazar arasındaki ilişki konu alınmıştır (139-141). Devamında ise papirüsün bir nüsha mı yoksa orijinal mi olduğunu anlamanın tartışması yapılmıştır (143). Daha sonra da Gellius’un verdiği bilgiler ışığında Roma’daki kitabevlerinden bahsedilmiş ve Roma İmparatorluk Dönemi kitabevleri tasvirine yer verilmiş­tir (146-148). Kitap Armağanları, Kitap Hırsızlıkları, Kitap Kıyımları (148-152) isimli son alt başlık ile Roma Dönemi’nde kitapların sevilen armağanlar ol­duğu ve bir yazarın başına gelebilecek en kötü olayın eserinin yayımlanma­dan çalınması olduğundan bahsedilmiş (148-149) ve kitap kıyımları bugünün sansür kelimesine benzetilmiştir (150-151).

Çalışmanın sekizinci ana bölümü olan Kütüphaneler (152-208) kendi içinde beş alt başlıktan oluşmuştur. Kütüphane ve Arşivlerin Tanımı (152) alt başlığı ile devam eden bölümde, kütüphane ve arşivlerin tanımı yapılmış, ikinci alt başlık Eski Yunanistan’da Kütüphaneler (153-176)’de ise antik kay­naklara göre bir kamu kütüphanesi kuran ilk kişinin Atina tiranı Peisistratos olduğu belirtilmiş (153) ve Atina’da kitap kültürüne yer verilmiştir (154-155). Strabon’un verdiği bilgiler ve Neleus’un bilgileri arasındaki çelişkiye açıklık getiren yazar, kütüphanelerin barındırdığı kitapların içeriklerine değinmiştir (158-159). Kütüphane envanterlerinin çoğalmasıyla devam eden bölümde, kataloglama ve kütüphanenin yönetimi hakkında çok bilgiye sahip olunama­dığı da yazarca vurgulanmıştır. Museion Kütüphanesi sınıflandırmasıyla de­vam eden bölüm, kitapların çoğaltılması sırasında özgünlüğünü koruyabil­mesi çabalarına da yer vermiştir (164-165). Ayrıca Pergamon ve İskenderiye arasındaki rekabet ve kütüphanelerin içerikleri analiz edilmiştir (170-176). Üçüncü alt başlık olan Romalıların Özel Kütüphaneleri (176-186)’nde ise Roma’nın yazınsal üretime Hellas’tan asırlar sonra başladığı belirtilmiş ve Roma’ya getirilen Hellen savaş esirleri ile Roma’nın etkileşim içine girdiği ak­tarılmış (176-179) ve bu bölümde Herculaneum’daki Papirüs Villa’sı incelen­miştir. Diğer alt başlık Roma’daki Kamu Kütüphaneleri (186-194)’nde ise Ma­kedonya Kkralı Perseus’un kütüphanesinin savaş ganimeti olarak Roma’ya getirilmesinden başlayarak, Caesar’ın ilk kamu kütüphanesi yapma fikri ele alınmıştır. Roma’da ilk kamu kütüphanesi fikrini hayata geçiren kişi Gaius Asi­nius Pollio olmuş (MÖ 76-MS 4) ve ikinci kamu kütüphanesi de İmparator Augustus’un Palatinus Tepesi’ndeki inşaat projesinin önemli bir parçası ol­muştur. Son alt başlık olan Roma İmparatorluk Kütüphaneleri (195-208)’inde bağışlar sayesinde daha küçük yerlerde bile kütüphanelerin kurulması du­rumu vurgulanmıştır (195). Ayrıca İmparator Augustus ve Traianus Dö­nemi’nde kurulan kütüphanelere değinilmiş ve özel bağışları ile kurulan kü­tüphaneler konu edinilmiştir (201-207).

Dokuzuncu ana bölüm olan Kütüphanelerin İç ve Dış Mimarisi (209-247)’ne kapsamlı bir kitap birikiminin önemi ile devam edilmiştir. Vitrivius’un Roma evi tasvirinde yüksek tabakaya mensup birinin evinde mutlaka kütüp­hane olması gerektiğini savunduğu düşüncesine yer verilmiştir (212-214). Bölüme İskenderiye’deki büyük “Museion Kütüphanesi” örneğiyle devam eden yazar, Strabon’un tasvirini de eklemiş ve kitapların muhtemelen özel depolarda muhafaza edildiğini aktarmıştır. Caesar’ın kurmayı planladığı kü­tüphanenin hem Hellen hem de Latince metinler barındırması ve halka açık olması şeklindeki düşüncesi ve Palatium Kütüphanesi hakkında bilgiler veril­miştir (222-227). Bir Roma kütüphanesinin önemli unsurları, duvar nişlerin­deki gömme kitap dolapları, bunların önüne merdivenle çıkılan bir podyum ve girişte yer alan bir heykel olarak tasvir edilmiş, Roma kentlerindeki bazı kaplıcaların belirli odalarının da kütüphane olarak kullanıldığı belirtilmiştir (229).

Yazar, eserin son ana bölümünü oluşturan Kütüphanelerin İşletimi ve İda­resi (248-257) ana başlığı altında kütüphanelerin nasıl işletildiğini ele almıştır. Somut verilerin az olmasından dolayı bilgiler genelleştirilmemiş, düzenli ve kurumsal bir hizmetin ise ancak 19. yüzyılda verildiği saptanmıştır. Pantainus Kütüphanesi’nin Traianus Dönemi’nden kalma bir yazıtı ile çalışmaya devam eden yazar kütüphane sisteminin işleyişini bu örnek üzerinden anlatmıştır (248-250). Kütüphanelerde bulunan katalogların, sahip olmak istenilen ki­tapların varlığı hakkında bilgi edinilmesi açısından her kütüphanede bulunan bir unsur olduğu belirtilerek, kütüphane görevlilerinin kitap takibi hakkında ele geçen bazı yazıtların varlığı bilgisi verilmiştir (251-254). Yine yazıtlardan bilebildiğimiz kadarıyla kütüphane yöneticileri ve bu yöneticilerin görevleri, kimler arasından seçildikleri gibi bilgileri aktaran yazar, imparatorların da kamu kütüphanelerine verdiği önemi vurgulamıştır. Yalnızca kamu kütüpha­neleri değil, kütüphane sahiplerinin koleksiyonu arttırmaya ve kütüphane sis­temine verdikleri öneme de değinen yazar, günümüze ulaşabilen eserlerin oranının fazla olması durumunda Antikçağ kütüphaneciliği hakkında bilgimi­zin de fazla olacağını belirtmiş ve bu konu hakkında yazılan diğer eserlere de dikkat çekmiştir (256-257).

Bu çalışma eser içinde geçen kısaltmaların verildiği, Kısaltmalar (258), eserin anlatımında kullanılan görsellerin kaynakçasının aktarıldığı Resim Kay­nakçası (259-262) ve son olarak kapsamlı bir Dizin (263-268) kısmı ile tamam­lanmıştır. Sonuç olarak, Antikçağda okuma ve yazma bölümü ile başlayıp; ki­tap kültürünün uygarlıklara nasıl girdiğini, kitap haline nasıl geldiğini, nere­lerde ve nasıl muhafaza edildiğini ele alan eser, “Antikçağda Kitap” başlığı altında verilmiş ayrıntılı bir çalışmadır.