Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eski Eser Koleksiyonu: Grek, Roma ve Bizans Sikkeleri

M. ÖNDER, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eski Eser Koleksiyonu: Grek, Roma ve Bizans Sikkeleri. İzmir 2016. Ege Üniversitesi Yayınları, 89 sayfa. ISBN: 9786053381686

Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Eski Eserler Koleksiyonu’nda yer alan sikkelerin ele alındığı bu katalog uzman Arkeolog Mehmet Önder (Mehmet Önder Ege Üniversitesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü’nde görev yap­mak­tadır. Bunun yanı sıra, Yrd. Doç. Dr. Yusuf Sezgin başkanlığında yürütülen Aigai ve Yrd. Doç. Dr. Akın Ersoy başkanlığında sürdürülmekte olan Smyrna Agorası kazılarında da nümismat olarak görev yapmaktadır) tarafından hazır­lanmış ve 2016 yılında yayımlanmıştır. Ege Üniversitesi’nin söz konusu kolek­si­yonunda 564 adet sikke mevcut olup bu katalogda 345 örnek üç ana bölüm altında incelenmiştir: darbı gerçekleştiren kentlerin bölgesel olarak ayrıldığı Grek Sikkeleri (3-46) kronolojik bir sıra ile imparatorlara göre listele­nen Roma Sikkeleri (47-75) ve Bizans Sikkeleri (77-85). Katalogda yer alan sikkelerin 213’ü Hellen sivil darplarıdır. Bu sikkeler içinde MÖ IV. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Pers satrap sikkeleri, Makedon krali sikkeleri, Hellenistik krallık sik­keleri ve Roma Eyalet sikkeleri bulunur. Diğer sikkelere bakıldığında 1’i Ro­ma Cumhuriyet, 107’si Roma İmparatorluk ve 24 tanesi de Doğu Roma sikke­sidir. 345 sikke arasında 37 adet gümüş, 11 adet gümüş kaplama sikke bulu­nurken 5 örneğin darp edildiği metal tespit edilememiştir. Geri kalan 292 adet sikke bronzdur. 7 sikkenin sahte olduğu anlaşılmıştır. Darp tarihlerine ge­lin­diğinde, en erken örnekleri Hellen sivil darpları ve en geç tarihli örnek­leri Doğu Roma sikkeleri oluşturmak üzere, tarih aralığının MÖ VI. yüzyıldan MS 14. yüzyıla kadar uzandığı görülmektedir. İlk iki bölümün sonunda, genel geçer kataloglarda bulunmayan ya da fazlaca aşındığından tanımı yapılama­yan sikkeler yer alır. Bu sikkelerin sayısı 12’dir.

Yukarıda belirtildiği üzere kataloğun ilk kısmında, toplamda 213 adet ör­ne­ği bulunan Hellen sikkeleri yer alır. 213 sikkenin 176’sı Arkaik (6 örnek), Klasik (38 örnek) ve Hellenistik Dönem’e (132 örnek) aittir. Geri kalan sikkeler Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenir. Söz konusu sikkeler coğrafi bölge­lere göre sıralanmışlardır. Dahası, kent darpları ilgili darphanelerin adına gö­re derlenirken, krallar ya da satraplar gibi darp sahibi otoriteler, sikkelerin at­fe­dildiği döneme bağlı olarak, özellikle belirtilmiş, darp yerleri ayrıca veril­miştir.

Kataloğun birinci kısmı Akhaia Bölgesi’nden Zakynthos, Makedon kentle­rinden Amphipolis ve Thrakia’dan Byzantion ve Khersonese’nin örnekleri ile başlar. Bu kentlerin tümü 1’er sikke ile temsil edilirken bunların tümü Hel­lenistik Dönem’e aittir. Asya’ya geldiğimizde, Pontos kentlerinden Amisos’un 3 (bir tanesi soru işareti ile beraber verilmiştir.), Bithynia kentlerinden Herak­leia Pontike, Kios ve Nikaia’nın 1’er sikkesi bulunmaktadır. Roma İmparator­luk Dönemi’ne tarihlenen Nikaia sikkesi hariç tüm sikkeler Hellenistik Dö­nem’e aittir. Mysia Bölgesi kentlerinin darpları içerisinde 2 Adramyteion, 2 Gambreion, 13 Kyzikos ve 18 Pergamon sikkesi vardır. Tek örnekle temsil edi­len kentler Lampsakos, Atarneos, Pitane ve Plakia’dır. Klasik Dönem’e tarih­lenen sikkeler 2 Adramyteion, 11 Kyzikos ve 1 Plakia sikkesidir. Hellenistik Dö­nem’e tarihlenen darpları ise 2 Gambreion, 18 Pergamon ve Kyzikos, Lampsa­kos, Atarneos ve Pitane’nin 1’er sikkesi oluşturur. Birden fazla sikkesi bulunan Troas kentleri Aleksandreia (2 örnek), Antandros (3 örnek), Birytis (5 örnek) ve Gargara’dır (3 örnek). Öte yandan Abydos, Assos, Ilion, Thymbra (her ne kadar sikke genel geçer kataloglarda bu kente atfedilse de söz konusu atıf tartışmalıdır. Son dönemde, bu sikkenin Kaikos Vadisi’nde, muhtemelen Thyessos, yer alan bir kente ait olabileceği ileri sürülmüştür. Bu hususta ay­rıntılı bilgi için bk. D. S. Lenger, “Coins with a THY Legend whose Minting Pla­ce is Uncertain”. MJH I/2 [2011] 151-161) ve Zeleia kentlerinin 1’er sikkesi vardır. Klasik döneme tarihlenen sikkeler Birytis, Gargara ve Thymbra kentine ait olanlardır. Diğer kentlerin sikkeleri Hellenistik Dönem darbıdır. Katalogda dört Aeolis kenti sikkesi bulunur. Bunlar Aigai (6 örnek), Elaia (4 örnek), Kyme (6 örnek) ve Myrina’dır (4 örnek). Aigai, Elaia ve Kyme kentlerinin birer sikkesi hariç tüm sikkeler Hellenistik Dönem’e tarihlenir. Biraz daha güneye inildi­ğinde, kataloğun bu kısmında yer alan 14 Ionia kenti vardır. Erythrai, Kla­zo­menai, Lebedos/Ptolemais, Leukai, Metropolis, Priene ve Samos gibi tek sikkesi bulunan kentlerin yanı sıra Ephesos’un 9, Kolophon’un 4, Miletos’un 2, Phokaia’nın 3, Smyrna’nın 6, Teos’un 10 ve Khios’un 3 sikkesi bu koleksi­yon içerisinde mevcuttur. Arkhaik Dönem’e tarihlenen sikke ya da sikkeleri bulunan kentler Miletos (2 örnek), Kolophon ve Phokaia’dır (1’er örnek). Klasik döneme tarihlenen örnekler Ephesos (2 örnek), Klazomenai, Kolo­phon, Teos ve Khios (1’er örnek) darplarıdır. Öte yandan Hellenistik Dönem sikkeleri Ephesos ve Smyrna (5’er örnek), Kolophon ve Phokaia (2’şer örnek), Teps (9 örnek), Erythrai, Lebedos/Ptolemais, Leukai, Metropolis, Priene ve Samos’a (1’er örnek) aittir. Karia Bölgesi’ne ait darplar 2 adet Kaunos ve 2 adet Rhodos sikkesidir. Tüm bu Karia darpları Hellenistik Dönem’e tarihlenir. Lydia, çeşitli kentlerin darplarının geldiği bir diğer bölgedir. Magnesia ad Sipylum (2 örnek) ve Sardeis’in (7 örnek) birden fazla sikkesi bulunurken, Hyrkanis? Iulia Gordos, Maionia, Nakrasa, Philadelphia, Tabala, Thyateira ve Tripolis kentlerinin katalogda 1’er sikkesi mevcuttur. Bu sikkelerin en erken döneme tarihlenenleri Hellenistik Dönem’e aittir ve Sardeis (3 örnek) ile Philadelphia (1 örnek) sikkelerini içerir. Phrygia Bölgesi kentlerinden Abbaitis ve Hierapolis, Lykia Bölgesi kentlerinden Kragos-Ksanthos, Masikytes ve Telmessos-Kragos, Pamphylia Bölgesi kentlerinden Perge’nin yanı sıra Pisidia kenti Antiokheia da katalogda 1’er sikke ile yer alırlar. Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenen sikkeleri bulunan Hierapolis ve Antiokheia dışında tüm darplar Hellenistik Dönem’e tarihlidir. Son olarak, Kappadokia kenti Kisare­ia’nın 2, Kilikia kenti Tarsus ve Syria bölgesi kenti Laodikeia ad Mare’nin 1’er sikkesi bulunurken, Mezopotamya yerleşimleri olan Edessa ve Nisibis’in de sırasıyla 1 ve 2 adet sikkesi koleksiyonda yer alır. Bu sikkeler arasında Tar­sus’un tek sikkesi Hellenistik Dönem’e aitken diğer sikkelerin tamamı Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenir.

Sikke darp eden krallar ve satraplara gelindiğinde, çeşitlenmiş bir dağılım ve kronolojik aralık görülür. İlk olarak, koleksiyon içerisinde bir adet Pers Krallığı darbı bulunurken söz konusu sikke MÖ V.-IV. yüzyıla tarihlenir. Bilin­diği üzere geç Klasik dönem Küçük Asya’sında Pers satraplarının bronz sikke darplarına tanık olunur. Bu katalogda da Mysia satraplarından Tissaphernes (MÖ 400-395. Tissaphernes’in bronz sikkeleri, Mysia Bölgesi’nin en erken bronz darplarını işaret etmesi açısından ayrıca önemlidir) ile Orontes’in (yak. MÖ 357-353) yanı sıra, Ionia satraplarından Autophradates (MÖ 380-355), Memnon (MÖ 350-344) ve Karia satrapı Hekatomnos’un (yak MÖ 392-377) birer sikkesi mevcuttur. Hellenistik Dönem’in hemen öncesi ve bu dönem söz konusu olduğunda Makedon kralları ve haleflerinin sikkelerini koleksiyonda görmek mümkündür. Burada, II. Philippos’un (MÖ 356-336) 1 adet posthu­mous sikkesi ile 9 III. Aleksandros (MÖ 336-323. Sikkelerden biri atıfsız, diğeri ise sahtedir) sikkesinin yanı sıra Thrakia kralı Lysimakhos’un (MÖ 323-281) 6 (3 sikke sahtedir), Syria kralı II. Antiokhos’un (MÖ 261-246) 8, II. Seleukos’un (MÖ 246-226) 2 ve III. Antiokhos’un (MÖ 223-187) 1 adet sikkesi bulunur. İlginç bir biçimde, koleksiyon içerisinde, aşağı Tigris Nehri’nin doğusunda yer alan ve II. Orodes (MS II. yüzyılın ikinci yarısı) dönemine tarihlenen 2 adet Elymais Krallığı sikkesi vardır. Kataloğun bu bölümü tanımsız sikkeler ile son bulur. Tarih aralıkları MÖ VI. yüzyıldan MS III. yüzyıla uzanan bu sikkeler toplamda 10 adettir.

Diğer taraftan Roma Eyalet sikkelerine bakıldığında, toplamda 37 adet olan sikkeler 23 farklı kentte darp edilmiştir. Bu darphaneler Bithynia kenti Nikaia, Mysia kenti Kyzikos, Troas kenti Aleksandreia, Aeolis kentleri Aigai, Elaia ve Kyme, Ionia kenti Smyrna, Lydia kentleri Hyrkanis? Iulia Gordos, Ma­ionia, Nakrasa, Tabala, Thyateira ve Tripolis, Phrygia kenti Hierapolis, Pisidia kenti Antiokheia, Syria kenti Laodikeia ad Mare ve Mezopotamya kenti Edes­sa’dır (1’er örnek). Çoklu sikke örnekleri Ionia kentlerinden Ephesos ve Khios, Lydia kentlerinden Magnesia ad Sipylum, Kappadokia kentlerinden Kaisareia ile Mezopotamya yerleşimlerinden Nisibus’a (2’şer örnek-) aittir. Son olarak bir diğer Lydia kenti Sardeis’in de 4 adet sikkesi mevcuttur. Bunun yanı sıra 5 sikkenin darphanesi tespit edilememiştir.

Ön yüzünde imparatorun, imparator eşinin ya da aile üyelerinin portresi yer almayan, bir diğer deyişle pseudo-autonom sikkelerin sayısı 13’tür. Darp­ha­neler Aleksandreia, Aigai, Elaia, Kyme, Smyrna, Magnesia ad Sipylum, Maionia, Tripolis, Hierapolis, Kaisareia (1’er örnek) ve Khios’tur (2 örnek). Ta­nım­lanamayan sikke sayısı 2’dir. Darp tarihlerine gelindiğinde, 1 sikke Iulius-Claudius’lar (MÖ 27-MS 68), 1 sikke Flavius’lar (MS 68-96) hanedanlığı döne­mine tarihlenirken bir diğer sikke ise Gordianus’lar (MS 235-285) dönemine tarihlidir. Öte yandan, 11 adet sikkenin ise tarihlendirmesi yaklaşık bir yüzyıl aralığı verilerek ifade edilmiştir. Bunlar MS I-II. yüzıl? (2 örnek), MS I-II. yüzyıl (2 örnek), yak. MS II. yüzyıl (1 örnek), MS II. yüzyıl (3 örnek), MS II. yüzyıl sonu – III. yüzyıl başı (1 örnek), MS II.-III. yüzyıl (1 örnek), MS III. yüzyılın ilk yarısı (1 örnek).

Ön yüzünde imparator, imparator eşi ya da aile üyelerinin portresi bulu­nan Roma Eyalet sikkelerinin sayısı 23’tür. Nikaia (Commodus büstü soru işareti ile verilmiştir), Kyzikos, Hyrkanis?, Iulia Gordos, Magnesia ad Sipylum, Nakrasa, Tabala, Thyateira, Antiokheia, Kaisareia, Laodikeia ad Mare ve Edes­sa (Elagabalus büstü soru işareti ile verilmiştir) katalogda tek sikkesi bu­lunan darphanelerdir. Diğer yandan, 4 Sardeis darbının yanı sıra 2 Ephesos ve 2 Nisinus sikkesi de mevcuttur.

Tanımı yapılamayan sikkeler arasında, 1 örneğin ön yüzünde Caracalla büs­tü yer alırken, diğer 2 sikke, taşıdığı ön yüz imperyal portre bağlamında so­ru işaretiyle verilmiştir. 23 sikke içerisinden 3 sikke Iulius-Claudius’lar (MS 27-68) hanedanlığı üyelerinin portrelerinden birini taşır. 1 sikke Flavius’lar (MS 68-96) hanedanlığı dönemine tarihlenir. 6 sikke Antoninus’lar (MS 96-192) hanedanlığı dönemine atfedilmekle beraber, Severus’lar (MS 193-235) döneminde darp edilmiş sikke sayısı 8’dir. Son olarak 3 sikke Gordianus’lar (MS 235-285) hanedanlığının sikkeleridir.

Son olarak katalogda 2 adet Homonoia sikkesi bulunmaktadır. Bir tanesi Ephesos kentinin Smyrna kenti ile olan sikkesidir. Sikke MS 91-95’e tarihlenir­ken Domitia ve proconsul Caesennius Paetus’un (MS 93/94) adını taşımakta­dır. Diğer örnek Hierapolis kentinin Sardeis’e olan sikkesidir ve MS 253-258’e tarihlidir.

Kataloğun ikinci bölümünde Roma sikkeleri olarak listelenen darplara yer verilirken toplam sayıları 108’dir. Söz konusu sikkeler İmparatorlara göre kro­no­lojik olarak sıralanmıştır. 1 adet sahte sikke Cumhuriyet Dönemi’ne tarih­lenir ve Brutus adına darp edilmiştir. İmparatorluk dönemine gelindiğinde ise 107 adet sikkeden 1’i Iulius-Claudius’lar (MS 27-68), 4’ü Antoninus’lar (MS 96-192) dönemine aittir. Diğer 5 sikke (1 sikke sahtedir) Severus’lar (MS 193-235) döneminde darp edilirken, Gordianus’lar (MS 235-285) dönemine tarih­lenen sikke sayısı 23’tür (2 sikke sahtedir). Öte yandan, 10 sikke (1 sikke sah­tedir) Tetrarkhia döneminde (MS 286-324) darp edilmiştir. Arda kalan sikke­lerden 25’i Constantinus’lar (MS 307-363), 17’si ise Valentinus’lar (MS 364-392) hanedanlığı döneminde darp edilmiştir. Son olarak Theodosius’lar (MS 378-457) dönemine atfedilen sikkelerin sayısı 21’dir. Bu bölümde yalnızca 1 adet tanımlanamamış sikke bulunur.

Kataloğun üçüncü ve son kısmı Doğu Roma sikkelerine ayrılırken top­lam­da 24 adet sikke içerir. Söz konusu sikkelerden ilk grup MS VI. ve VII. yüzyıl­lara tarihlidir. Sikkeler I. Iustinus (MS 518-527) (1 örnek), I. Iustinianus (MS 527-565) (3 örnek), II. Iustinus (MS 565-578) (2 örnek), Mauricius Tiberius (MS 582-602) ve Heraclius (MS 610-641) (2 örnek) dönemlerinde darp edilmiştir. Sikkelerin ikinci grubu ise MS VIII ve X. yüzyıllara tarihlenmiştir. 1 Sikke IV. Leon (MS 775-780), 2 sikke I. Romanus (MS 919-944) dönemine aittir. Diğer yandan, Anonim Follis’lerin (MS 970-1092) sayısı 10’dur; A2 grubu 1, B ve C grubu 2, D, G ve H grubu 1’er darpla temsil edilirken I grubuna dâhil olunan sikke sayısı 2’dir. Kataloğun en geç tarihli sikkesi IV. Andronikus (MS 1376-1379) dönemine atfedilir.

Sonuç olarak, hazırlanan bu katalog, özellikle Hellen sivil ve Roma sikkeleri söz konusu olduğunda başvurulması ve faydalanılması gereken önemli bir çalışmadır. Her ne kadar koleksiyonda yer alan sikkeler üzerinden, sirkülas­yon­larına dair kesin veriler elde etmek pek mümkün olmasa da genel bir de­ğerlendirme yapmak mümkündür.