Tarih Boyunca Trakya ve Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri, Cilt II-Trakya ve Anadolu

N. A. GÜLERYÜZ, Tarih Boyunca Trakya ve Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri, Cilt II-Trakya ve Anadolu. İstanbul, 2018. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., 344 sayfa. ISBN: 9786052061060

2 cilt olarak hazırlanmış olan serinin ikinci cildi Trakya ve Anadolu başlığına sahiptir ve Yazarın Diğer Eserlerinin Listesi (4), İçindekiler (5-11), Kısaltmalar (12-13), Giriş Anadolu ve Trakya Sinagogları (15-16) bölümleri ile başlamaktadır. Bu bölümde yazar, Anadolu’daki Yahudi yerleşim yerlerinin, kesin bir tarih verilememekle birlikte, antikçağlardan beri bulunduğunu, hatta Milet, Priene, Sardes, Foça, Andriake gibi antik yerleşimlerde bulunan sinagogların MÖ IV. yüzyıllara dek tarihlenebileceğini aktarmaktadır.

Türkiye coğrafyasındaki Yahudi yaşamının incelenmesinin konu alındığı kitabın, birinci bölümünün konusu, Trakya (17-55) ve Trakya bölgesindeki illerden 1.1. Edirne’dir. Bölüm, 1.1.1. Genel (17-19) alt başlığında Edirne ili ilgili konum, tarihçe bilgileri verilerek devam etmekte, 1.1.2. Edirne Yahudileri’nin (19-23) bölgeye nasıl ve ne zaman geldiğinin bilinmediği, ancak, I. Murat 1361 yılında Edirne’yi fethettiğinde bölgede bulunan Romaniot Yahudi topluluğu için “karanlıktan aydınlığa, esaretten özgürlüğe” bir refah döneminin başladığı vurgusu yapılmaktadır. Edirne ili ilgili incelemeler, 1.1.3. Edirne Sinagogları, 1.1.3.1. Yanan veya Yok Olan Sinagogları (23-25), 1.1.3.2. Büyük Sinagog – Kal Kadoş Agadol (25-30), 1.1.3.3. İtalyan Sinagogu – Kal de los Italianos (30-30), 1.1.3.4. Uzunköprü Sinagogu (30-30), 1.1.4. Edirne Yahudi Mezarlığı (31-31) ve 1.1.5. Okullar (32-34) alt başlıkları ile sonlanmaktadır.

Birinci bölümde incelenen bir diğer kent, ilk olarak XIV. yüzyılda Ukrayna’da bulunan Podolya’dan gelen Aşkenaz Yahudilerinin yerleştiği düşünülen, 1.2. Kırklareli’dir ve alt başlıkları da 1.2.1. Genel (34-34), 1.2. Kırklareli Yahudileri (34-36), 1.2.3. Musa Sinagogu (36-37), 1.2.4. Kırklareli Yahudi Mezarlığı (37-37) ve 1.2.5. Okul’dur (38-38).

Tunç Çağı’ndan başlayıp, MÖ IV. yüzyıldaki Trak kabilelerine kadar yerleşim kalıntılarının bulunduğu, Lüleburgaz birinci bölümde incelenen üçüncü kenttir ve bu kentte 1.3.1. Genel (38-40), 1.3.2. Lüleburgaz Yahudileri ve Sinagog (40-40), 1.3.3. Lüleburgaz Yahudi Mezarlığı (41-41), 1.3.4. Okul (41-41) konuları detaylandırılarak aktarılmıştır. Birinci bölümün dördüncü ili, 1.4. Tekirdağ (Rodosto) 1.4.1. Genel  (41-42), alt başlıkları, 1.4.2. Tekirdağ Yahudileri (42-42), 1.4.3. Tekirdağ Sinagogu (42-44), 1.4.4. Tekirdağ Yahudi Mezarlığı  (44-45), 1.4.5. Okul (45-45); beşinci ili, 1.5. Çorlu, 1.5.1. Genel (46-46), alt başlıkları, 1.5.2. Çorlu Yahudileri ve Sinagogu – Havra Camii – Yeni Camii (46-48), 1.5.3. Çorlu Yahudi Mezarlığı (48-48), 1.5.4. Okul (48-49), 1.5.5. Furtuni ve İsak Pinhas Ortaokulu (49-49); altıncı ili, 1.6. Gelibolu, 1.6.1.Genel (50-50), alt başlıkları, 1.6.2. Gelibolu Yahudileri (50-51),  1.6.3. Gelibolu Sinagogları (51-53), 1.6.4. Gelibolu Yahudi Mezarlığı (53-55) ve son ili de 1.7. Silivri’dir (55-55).

Kitabın ikinci bölümü oldukça geniş bir coğrafya olan Anadolu’ya ayrılmış ve inceleme Marmara Bölgesi / 1 (57-73) başlığı ile başlamıştır. Bu başlık altında, 2.1. Çanakkale, 2.1.1.Genel (57-58), 2.1.2. Çanakkale Yahudileri (58-59), 2.1.3. Çanakkale Sinagogları (59-62), 2.1.4. Çanakkale Yahudi Mezarlığı (63-63), 2.1.5. Okul (63-63), 2.1.6. Aynalı Çarşı (63-64), 2.1.7. Çanakkale İlçeleri: Ezine, Bayramiç, Lapseki (64-66), 2.2. Balıkesir 2.2.1. Genel (66-66), 2.2.2. İlçeler: Edremit ve Gönen (66-67), 2.2.3. Tekfur Tarım Çiftliği (67-68) ve 2.3. Marmara adası, 2.3.1. Genel (68-69), 2.3.2. Marmara Adası Yahudileri ve Sinagog (69-72), 2.3.3. Marmara Adası Yahudi Mezarlığı (73-73) detaylandırılarak Yahudi yaşamı tüm yönleri ile ele alınmıştır.

Üçüncü bölüm, içinde Sardes gibi Yahudi yaşamının antik dönemi için oldukça öneme sahip bir yerleşimi de barındıran, Ege Bölgesi / 1 – İzmir’in Kuzeyi (75-91) bölümü ile başlamaktadır. Bu bölümde ilk olarak, MÖ II. bin yıla uzanan bir geçmişi olan 3.1. Manisa kenti,  3.1.1. Genel (75-76), 3.1.2. Manisa Yahudileri (76-78), 3.1.3. Manisa Sinagogları (78-80), 3.1.4. Manisa Yahudi Mezarlığı (80-81), 3.1.5. Okul (81-81), 3.1.6. Morris Schinasi Çocuk Hastanesi (81-82) alt başlıkları ile sunulmuş, Manisa kentini, 3.2. Turgutlu (Kasaba) (Manisa), 3.2.1. Genel (82-82), 3.2.2.Turgutlu Yahudileri (82-83), 3.2.3. Turgutlu Sinagogları (83-84), 3.2.4. Turgutlu Yahudi Mezarlığı (84-84) ve 3.3. Akhisar (Manisa), 3.3.1. Genel (84-85), 3.3.2. Akhisar Yahudileri (85-85), 3.3.3. Akhisar Sinagogu (85-86), 3.3.4. Akhisar Yahudi Mezarlığı (86-86), 3.3.5. Or Yehuda Tarım Okulu Çiftliği (87-88) takip etmiştir. Bölümün en önemli yerleşimi 3.4. Salihli ve Sardes bölümünde ele alınmıştır.  3.4.1. Genel (88-89), 3.4.2. Salihli Yahudileri (89-89) alt başlıklarından sonra Lidya Krallığı’nın başkenti olan 3.4.3. Sardes (89-91) antik kenti incelenmeye başlanmıştır. Sardes, verimli toprakları, su kaynakları ve altın madeni sayesinde zaten gelişmiş olma durumunu, ilk parayı kullanıma sokarak iyice pekiştirmiştir. Kent, İyon tapınağı, Roma hamam-gymnasium yapısı ve MÖ III. yüzyıla tarihlenen, antik dünyada şu ana kadar ortaya çıkartılmış en büyük sinagoga ev sahipliği yapıyor olması ile de günümüzde dahi gündemini ve görkemini korumaya devam etmektedir. Üçüncü bölümün son kenti olarak da, 3.5. Alaşehir (Manisa) (91-91) özetlenmiştir.

Dördüncü bölüm MÖ III. binlerde kurulduğu belirtilen, Ege Bölgesi / 2 – İzmir’e (93-132) ayrılmıştır. İzmir oldukça detaylı bir inceleme ile 4.1. Genel (93-94), 4.2. İzmir Yahudileri (94-100), 4.3. İzmir Sinagogları ve Anlamlı Yapıları, 4.3.1. Faal İbadet Hizmetinde Olanlar, 4.3.1.1. Algazi (Algaze) Sinagogu (100-101), 4.3.1.2. Bet İsrael Sinagogu (Karataş) (101-104), 4.3.1.3. Bikur Holim Sinagogu (105-106), 4.3.1.4. Roş Aar Sinagogu  (106-106),4.3.1.5. Şaar Aşamayim Sinagogu (107-107), 4.3.1.6. Şalom (Aydınlılar) Sinagogu (108-109),4.3.2. Halen Dini Hizmette Olmayan veya Başka İşlev Gören Sinagoglar, 4.3.2.1. Bet Hillel Sinagogu – Rav Avram Palaçi Anı Evi (109-110), 4.3.2.2. Mezaket Arabim Sinagogu – Türk Sanat ve Halk Müziği Konservatuarı (110-111), 4.3.2.3. Portekiz (Portugal) Sinagogu – EGİAD Sosyal Mekanı (111-112), 4.3.2.4. La Sinyora (Giveret) Sinagogu (112-113), 4.3.3. Harap Durumda Olan Sinagoglar, 4.3.3.1. Etz Ahayim Sinagogu (113-114), 4.3.3.2. Forestes Sinagogu (Kal Kadoş Orahim) (115-116), 4.3.3.3. Hevra (Talmud Tora) Sinagogu (117-117), 4.3.3.4. Sonsino Sinagogu (117-118), 4.3.4. Artık Mevcut Olmayan Sinagoglar 4.3.4.1. Aşkenaz Sinagogu (119-120), 4.3.4.2. Şonsol Sinagogu (120-120), 4.3.4.3. Bedava Bahçe (Ginad Veradim) Sinagogu (121-121), 4.3.4.4. Bet Levi Sinagogu (121-121), 4.3.4.5. Bakış Sinagogu  (121-121), 4.3.5. Ev / Oda İbadet Mekanları (121-122), 4.4. Sinagog Dışı Bazı Önemli Mekanlar, 4.4.1. Hahambaşılık Binası (Hahamhane) (122-122), 4.4.2. Karataş Hastanesi (122-123), 4.4.3. Lazaretto Fakirler Yurdu (124-124), 4.4.4. Okullar (124-126), 4.4.5. Tarihi Asansör Kulesi (127-128), 4.4.6. Dario Moreno Kültür Evi (128-128), 4.4.7. Yahudhaneler – Kortejolar (129-129), 4.5. İzmir Yahudi Mezarlıkları, 4.5.1. En Eski Mezarlık (130-130), 4.5.2. Bahri Baba Mezarlıkları (130-131), 4.5.3. Gürçeşme Mezarlığı (131-131), 4.5.4. Altındağ Mezarlığı (132-132) alt başlıklarına ayrılarak aktarılmıştır.

Antik kaynaklara göre kuruluşunun, MÖ II. binyıllara tarihlendiği Bergama kenti ve o kente ait 5.1. Bergama (İzmir), 5.1.1. Genel (133-134), 5.1.2. Bergama Yahudileri (134-135), 5.1.3. Bergama Yabets Sinagogu  (135-137), 5.1.4. Bergama Yahudi Mezarlığı (137-138), 5.1.5. Korkidi Hayrat Çeşmesi (138-139) alt başlıklı incelemelerle başlayan beşinci bölüm, Ege Bölgesi / 3 – İzmir İlçeleri’ne (133-162) ayrılmıştır. MÖ VII. yüzyıla tarihlenen, 5.2. Foça (İzmir), 5.2.1. Genel (139-140), 5.2.2. Foça Yahudileri (140-140), 5.2.3. Foça Sinagogu (140-141), MÖ IV. bine tarihlenen, 5.3. Menemen (İzmir), 5.3.1. Genel (141-141), 5.3.2. Menemen Yahudileri, Sinagog ve Okul (141-142), 5.3.3. Menemen Yahudi Mezarlığı (142-142), 8000 yıllık geçmişi ile 5.4. Bornova (İzmir), 5.4.1. Genel (142-143), 5.4.2. Bornova Yahudileri (143-143), 5.4.3. Bornova Sinagogları (144-144), 5.4.4. Bornova Yahudi Mezarlığı (144-145), 5.4.5. Alliance Okulu ve Bornova Ziraat Okulu (145-146), geçmişi yine antikçağlara kadar uzanan, 5.5. Çeşme (İzmir), 5.5.1. Genel (146-146), 5.5.2. Çeşme’de Yahudiler (146-147), MÖ II. binyıla tarihlenen, 5.6. Urla (İzmir), 5.6.1. Genel (147-148), 5.6.2. Urla Yahudiler (148-149), 5.6.3. Urla’da Sinagog (149-150), 5.6.4. Urla Yahudi Mezarlığı (150-150), MÖ 11. binyıla tarihlenen Ödemiş Ovası’nda konumlanan, 5.7. Ödemiş (İzmir) ve Hypaepa (Hypaipa) Ören Yeri, 5.7.1. Genel (151-151), 5.7.2. Ödemiş Yahudileri (151-153),  5.7.3. Hypaipa – Hypaipa (Günlüce Köyü) Ören Yeri (153-153), yine MÖ II. binlere tarihlenen 5.8. Tire (İzmir), 5.8.1. Genel (153-153), 5.8.2. Tire Yahudileri (154-156), 5.8.3. Tire Sinagogları (156-158), 5.8.4. Tire Yahudi Mezarlığı (158-159), 5.8.5. Alliance Okulu (159-160), MÖ III. binlere tarihlenen, 5.9. Bayındır (İzmir), 5.9.1. Genel (160-160), 5.9.2. Bayındır Yahudileri (160-161), 5.9.3. Sinagog ve Mezarlık (161-161), son olarak da genel tarihi MÖ VI. binyıla tarihlenmesine karşın, antik kentin kuruluşunun MÖ III. yüzyılda olduğuna ait bulguları ile 5.10. Efes (İzmir) Ören Yeri (161-162) detaylı olarak aktarılmıştır.

Altıncı bölüm Ege Bölgesi / 4– İzmir’in Güneyi’ne (163-188) ayrılmıştır. Bu bölümde de antikçağlardan günümüze yaşamın olduğu, 6.1. Aydın ve Ören Yerleri, 6.1.1. Genel (163-163), 6.1.2. Aydın Yahudileri (163-164), 6.1.3. Aydın Sinagogları (164-165), 6.1.4. Aydın Yahudi Mezarlığı (165-165), 6.1.5. Okul (165-165), 6.1.6. Afrodisias Ören Yeri (165-166) incelenmiş, bölgede yapılan kazı çalışmalarında sinagog kalıntıları belgelenen, 6.1.7. Milet (Paletia veya Balat) Ören Yeri (166-167), 6.1.8. Priene Ören Yeri (167-167) ayrıca detaylandırılmıştır. Bu bölümün diğer yerleşimleri, 6.2. Kuşadası (Scala Nuova) (Aydın), 6.2.1. Genel (167-168), 6.2.2. Kuşadası Yahudileri (168-169), 6.2.3. Kuşadası Sinagogu (169-169),  6.2.4. Kuşadası Yahudi Mezarlığı (170-170), 6.3. Nazilli (Aydın), 6.3.1. Genel (170-170), 6.3.2. Nazilli Yahudileri (170-171), 6.4. Söke (Aydın), 6.4.1. Genel (171-172), 6.4.2. Söke Yahudileri (172-172), 6.5. Germencik (Aydın), 6.5.1. Genel (172-172), 6.5.2. Germencik Yahudileri (172-173), 6.6. Akmonya (Ahatköy) Ören Yeri (Uşak) (173-174), 6.7. Apameıa Kibotos Ören Yeri (Dinar – Afyon) (174-174), 6.8. Denizli Ve Hierapolis Ören Yeri, 6.8.1. Genel (175-175), 6.8.2. Denizli Yahudileri (175-176), 6.8.3. Denizli Sinagogu (176-177), 6.8.4. Denizli Yahudi Mezarlığı (176-176), 6.8.5. Hierapolis Ören Yeri (Pamukkale) (177-178), 6.9. Muğla, 6.9.1. Genel (178-178), 6.9.2. Muğla Yahudileri (178-179), 6.10. Milas (Muğla), 6.10.1. Genel (179-180), 6.10.2. Milas Yahudileri (180-181), 6.10.3. Milas Sinagogları (181-182), 6.10.4. Milas Yahudi Mezarlığı (182-183), 6.10.5. Okul (183-183), 6.11. Bodrum (Muğla), 6.11.1. Genel (183-184), 6.11.2. Bodrum Yahudileri (184-185), 6.11.3. Bodrum Sinagogu (185-185), 6.11.4. Bodrum Yahudi Mezarlığı (185-186), 6.12. Aspat – Strobılos – Çıfıt Kalesi (186-187), 6.13. Fethiye (Muğla), 6.13.1. Genel (187-187), 6.13.2. Fethiye Yahudileri Ve Sinagogu’dur (187-188).

Günümüzden 50 bin yıl önce yaşam olduğuna dair bulgularla incelenen Akdeniz Bölgesi (189-211) kitabın yedinci bölümünü oluşturmaktadır. Alt başlıkları 7.1. Antalya, 7.1.1.Genel (189-190), 7.1.2. Antalya Yahudileri (190-191), 7.1.3. Adalia Sinagogu ve Antalya Yahudi Mezarlığı (191-192), 7.1.4. Antalya – Belek “Dinlerin Buluşması Hoşgörü Merkezi” (192-192) ve 7.2. Side, 7.2.1. Genel (192-193),7.2.2. Side Yahudileri (193-194) ile başlayan bölümde 7.3. Demre ve Yöre Antik Kentleri: Myra Ve Andrıake, 7.3.1. Demre ve Myra (194-194) başlığı ve özellikle MÖ 197 yılına tarihlenen 7.3.2. Andriake Ören Yeri ve Sinagogu (195-196) özel bir yer tutmaktadır. 7.3.3. Limyra (196-196), 7.4. Mersin, 7.4.1.Genel (196-197), 7.4.2. Mersin Yahudileri (197-198), 7.4.3. Mersin Sinagogu (198-199), 7.4.4. Mersin Yahudi Mezarlığı (199-199), 7.5. Adana, 7.5.1. Genel (199-200), 7.5.2. Adana Yahudileri (200-202), 7.5.3. Adana Sinagogu ve Mezarlığı (202-203), 7.5.4. Misis Antik Şehri Ören Yeri (Mopsueste) (203-204), 7.6. Antakya (Hatay), 7.6.1. Genel (204-204), 7.6.2. Antakya Yahudileri (205-206), 7.6.3. Antakya Sinagogları (206-209), 7.6.4. Antakya Yahudi Mezarlığı (210-210), 7.7. İskenderun, 7.7.1. Genel (210-210), 7.7.2. İskenderun Yahudileri (210-211), 7.7.3. İskenderun Sinagogu (211-211) alt başlıkları da bölümün yine antikçağlara dayanan geçmişleri ile önemli yerleşimlerini incelemektedir.

Sekizinci bölüm Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne (213-239) ayrılmış ve bölge 8.1. Kahramanmaraş, 8.1.1. Genel (213-214), 8.1.2. Kahramanmaraş Yahudileri (214-214), 8.2. Gaziantep, 8.2.1. Genel (215-215), 8.2.2. Gaziantep Yahudileri (215-216), 8.2.3. Gaziantep Sinagogu (216-218), 8.2.4. Gaziantep Yahudi Mezarlığı (218-219), 8.3. Kilis,8.3.1. Genel (219-219), 8.3.2. Kilis Yahudileri (219-220), 8.3.3. Kilis Sinagogu (220-221), 8.3.4. Kilis Yahudi Mezarlığı (221-221), 8.4. Şanlıurfa ve Siverek, 8.4.1. Genel (221-223), 8.4.2. Şanlıurfa Yahudileri (223-225), 8.4.3. Şanlıurfa Sinagogu (225-226), 8.4.4. Şanlıurfa Yahudi Mezarlığı (226-227), 8.4.5. Siverek ve Birecik (227-227), 8.5. Diyarbakır ve Çermik, 8.5.1. Genel (227-228), 8.5.2. Diyarbakır Yahudileri (228-231), 8.5.3. Diyarbakır Sinagogu (231-234),  8.5.4. Diyarbakır Yahudi Mezarlığı (234-234), 8.5.5. Çermik Yahudileri (234-235), 8.6. Mardin Ve Nusaybin, 8.6.1. Genel (236-236), 8.6.2. Mardin Yahudileri, Sinagog ve Mezarlık (236-237), 8.6.3. Nusaybin Yahudileri (237-239) özelinde aktarılmıştır.

Kitabın dokuzuncu bölümü Doğu Anadolu Bölgesi (241-247) 9.1. Şırnak ve Cizre, 9.1.1. Genel (241-242), 9.1.2. Yöre Yahudileri (242-243), 9.2. Van ve Başkale, 9.2.1. Genel (243-244), 9.2.2. Yöre Yahudileri (244-246), 9.2.3. Sinagoglar ve Mezarlık (246-247) bölümüne, onuncu bölümü de Doğu Karadeniz Bölgesi (249-258) 10.1. Samsun, 10.1.1. Genel (249-250), 10.1.2. Samsun Yahudileri (250-250), 10.1.3. Sinagog ve Mezarlık (251-251), 10.2. Amasya, 10.2.1. Genel (251-252), 10.2.2. Amasya Yahudileri (252-253), 10.2.3. Amasya Sinagogu ve Mezarlığı (253-253), 10.3. Tokat 10.3.1. Genel (253-254), 10.3.2. Tokat Yahudileri (254-255), 10.3.3. Tokat Sinagogu Ve Mezarlığı (255-257), 10.4. Sinop’a (257-258) ayrılmıştır ve söz konusu bölgeler, şehirler ve mekanlar detaylı olarak incelenmişlerdir.

İç Anadolu Bölgesi (259-269) 11.1. Ankara, 11.1.1. Genel (259-260), 11.1.2. Ankara Yahudileri (260-262), 11.1.3. Ankara Sinagog(ları) ve Mikve (262-264), 11.1.4. Okul (264-265), 11.1.5. Ankara Yahudi Mezarlığı (265-265), 11.2. Konya (265-266), 11.3. Kayseri (266-267), 11.4. Eskişehir, 11.4.1. Genel (267-267), 11.4.2. Eskişehir Yahudileri (267-268), 11.4.3. Mamure Tarım Çiftliği (268-269) alt başlıkları ile on birinci bölümde, iki bölüme ayrılarak incelenen Marmara Bölgesi’nin ikinci bölümü de, Marmara Bölgesi / 2 (271-283) ana başlığı ile 12.1. Bursa, 12.1.1. Genel (271-271), 12.1.2. Bursa Yahudileri (271-275), 12.1.3. Bursa Sinagogları (275-275), 12.1.3.1. Etz Ahayim Sinagogu (275-276), 12.1.3.2. Geruş Sinagogu (276-277), 12.1.3.3. Mayor Sinagogu (277-278), 12.1.4. Bursa Yahudi Mezarlığı (278-279), 12.1.5. Okul (279-279), 12.1.6. Şaul Markos Hayrat Çeşmesi (280-280), 12.1.7. İlçeler: Mustafa Kemal Paşa ve Mudanya (280-280), 12.2. İzmit (Kocaeli) 12.2.1. Genel (280-281), 12.2.2. İzmit Yahudileri (281-282), 12.2.3. Sinagog, Mezarlık ve Okul (282-282), 12.2.4. İlçeler: Kandıra ve Kefken (282-283), 12.3. Adapazarı (Sakarya) ve Düzce (283-283) alt başlıkları ile on ikinci bölümün konularını oluşturmaktadır.

Kitaba ait son bölümler ise Sözlük (285-293), Kaynakça (294-310), Dizin (311-312) ve Fotoğraflar (313-344) bölümleridir.