Plutarkhos, Moralia: De Invidia et Odio

KISKANÇLIK VE NEFRET HAKKINDA

I. Böylelikle (kıskançlığın) şüphesiz nefretten hiç de farklı olmadığı, bilakis aynı şey olduğu düşünülmektedir. [2] Çünkü genellikle üzerinde pek çok kanca bulunan bir ip gibi kötülük de kendisine ilişik olan bu duyguları bir aşağı bir yukarı harekete geçirerek (bunlar da) tıpkı hastalıklarda olduğu gibi birbirlerinin hararetiyle karşılıklı etkileşim halinde bulunurlar. [3] Zira talihli kişi hem nefret edene hem de kıskanana aynı şekilde üzülür. [4] Bu yüzden iyi niyetin her ikisiyle de uyuştuğunu, yakınındakilere karşı olan dileğin iyilik yapmak olduğunu; nefretin ise sevmenin aleyhinde bir amaca sahip olduğu için kıskanmakla aynı şey olduğunu düşünüyoruz. [5] Mademki; farklı olanların diğerini yaptığı gibi benzer olanlar bunu bu şekilde yapmıyorlar, o zaman bu iki duygunun kökeninden başlayarak bunlara göre arzu edilenin peşinden gidelim.

II. Kuşkusuz nefret, nefret edilen kişinin ya herkese ya da bu kişiye karşı kötülük yaptığı düşüncesinden kaynaklanır. [2] Çünkü kötülük yapmayı düşünenler kendilerini nefret etmeye meylederler. [3] Ayrıca kötülük yapanları veya ahlâkı bozuk kimseleri öne sürerler ve mana bulurlar, iyi davranmaya karar verenlere karşı açıkça kıskançlık beslerler. Bu yüzden kıskançlığın sınırsız olması tamamen parlak ışık karşısında dehşete düşen kişinin göz iltihabından ıstırap çekmesine benzer; nefret ise daima temelinde bulunan kendisine karşı kurulmuş şeylere dayandığı için sınırlara sahiptir.

III. İkinci olarak; bu nefret etme aklı başında olmayan hayvanlara karşı dahi oluşur. [2] Zira bazıları çakalları, böcekleri, kaplumbağaları ve yılanları sevmez. [3] Germanicus da bir horozun ne sesine ne de görüntüsüne katlanabilirdi. [4] Persli Maglar ise hem kendileri sevmediklerinden hem de tanrı tarafından be-ğenilmeyen hayvanlar oldukları için fareleri öldürmüşlerdir . [5] Zira aynı za-manda bütün Araplar ve Mısırlılar da fareden tiksinirler. [6] Fakat kıskançlık yalnızca insanla insan arasında meydana gelir.

IV. Hayvanlar arasında bir diğerine karşı kıskançlık oluştuğu görülmez. [2] Çünkü ne biri diğerine iyi ya da kötü davranma düşüncesine sahiptir ne de kıskançlığın en çok şiddetlendirdiği bu şöhret ve utanç duygusu onları ele geçirir. [3] Fakat tıpkı kartallarla yılanlar, kargalarla baykuşlar, baştankaralarla saka kuşlarının amansız savaşlarında olduğu üzere birbirlerinden nefret ederler, kin beslerler ve düşman olurlar. Öyle ki; boğazları kesildiğinde bile kanlarının karışmadığı, aksine bu kanı karıştırsan bile tekrardan akarak ayrıldığı söylenir. [4] Dahası aslanın horoza karşı, filin de domuza karşı olan büyük nefreti korkudan oluşmuşa benzer. [5] Çünkü hayvanlar korktukları şeyden nefret etmeye meyillidirler. [6] Dolayısıyla, bu şekilde nefretin kıskançlıktan farklı olduğu aşikârdır ki, bir taraftan hayvanların doğasının nefreti kabul ederken diğer taraftan kıskançlığı kabul etmediği ortaya çıkar.

V. Yine de hiç kuşkusuz kıskançlık hiç kimseye karşı adil bir şekilde oluşmaz. [2] Çünkü kimse şanslı olma konusunda adaletsiz olmaz, bunun için de kıskanılırlar. [3] Diğer yandan nefret edilesi diye adlandırdığımız pek çok insandan haklı bir şekilde nefret edilir. Öyle ki; diğer kişileri böylesi insanlardan kaçınmadıkları, tiksinmedikleri ve onlara katlandıkları için suçlarız. [4] Bazılarının pek çok insandan nefret etme konusunda hemfikir oldukları ve hiç kimseyi kıskandıklarını söylememeleri bunun büyük bir kanıtıdır. [5] Çünkü kötülerden nefret etme övülen şeylerdendir. [6] Lykurgos’un yeğeni, Sparta’yı yönetmiş, hoş görülü ve nazik birisi olan Kharillos diğerlerince övüldüğü zaman birlikte yönetimde olduğu kişi şöyle söyler: “Kharillos hainlere bile sert olmayan sen nasıl iyi bir adam oluyorsun?” . [7] Homeros da Thersitos’un bedeninin çirkinliğini birçok yönden etraflıca tasvir etmiş ve karakterinin kötülüğünü ise kısaca tek bir cümlede belirtmiştir. “En çok Akhilleus ve Odysseus’tan nefret ederdi” . [8] Zira en iyi adamlara karşı nefret duymak aptallığın bir çeşit aşırılığıdır. [9] Bu hususta kıskanmayı da inkâr ederler. [10] Suçlansalar bile ya o kişiye sinirlendiklerini, ya korktuklarını, ya nefret ettiklerini söyleyerek veya hislerinden olan kıskançlık için başka bir isim aldıklarında bunu ruhun marazlarından yalnızca ağza alınmaması gereken bir şey gibi sarıp sarmalayarak ve saklayarak bin bir bahane bulurlardı.

VI. Bu yüzden tıpkı bitkiler gibi bu duygular da gelişip serpilmek için birbirleriyle birlikte yeşerdikleri yerden büyümeye ve gelişmeye zorunludurlar. [2] Gerçekten de kötülüğe daha çok şey ekleyenlerden daha da çok nefret ediyoruz; diğer yandan ise erdem için daha çok göz önünde olmaya karar verenlere karşı kıskançlık duyuyorlar. [3] Bu nedenle Themistokles de delikanlıyken henüz kıskanılmadığı için göze çarpan bir şey yapmadığını söylemiştir. [4] Zira tıpkı böceklerin en çok olgunlaşmış mahsulde ve çiçek açmış güllerde ortaya çıkmaları gibi kıskançlık da en çok şöhret ve erdemde yükselmiş iyi karakterler ve kişilerle bağlantılıdır. [5] Bunun tersine saf bir şekilde kötü olanlar nefreti şiddetle desteklerler. [6] Elbette vatandaşlar da, kötülüğün sınırlarına ulaşmış kişiler kadar Sokrates’i asılsızca suçlayanlardan o kadar nefret ettiler ki, ne onlara yakacak ateş verdiler ne sorularına cevap verdiler ne de aynı suda yıkandılar, tersine bunlar nefreti kaldıramayıp intihar edene kadar hamama su taşıyanları kirliymiş gibi ona su dökmeye zorlayacak denli sırt çevirdiler. [7] Başarıların göze çarpan kısımları ve parlaklıkları sık sık kıskançlığı söndürür. [8] Çünkü dünyanın efendileri ve güçlüleri oldukları zaman bir kimsenin ne İskender’i ne de Kyros’u kıskandığı görülmüştür. [9] Aksine, tıpkı güneşin bir adamın kafasının üzerindeyken ışığını yayarak ya adamın gölgesini tamamen yok etmesi ya da küçültmesi gibi, elde edilen ve tepeden tırnağa oluşan başarıların doruk noktası da kıskançlığı azaltır ve etrafa ışık saçarak uzaklaştırır. [10] Aslında düşmanların üstünlüğü ve gücü nefreti azaltmaz. [11] En azından İskender’in kendisini kıskanan kişilerden ziyade kendisinden nefret eden daha çok kişi vardı ve sonunda onlar tarafından komplo kurularak öldürüldü. [12] Benzer şekilde; kuşkusuz talihsizlikler ise kıskananları durdururken nefret edenleri ortadan kaldırmaz. [13] Zira hiç kimse talihsizliğe kıskançlık duymazken (insanlar) kendilerinden daha aşağı olan düşmanlarından bile nefret ederler, bilakis zamanımızın sofistlerinden birisi tarafından söylenmiş şu cümle doğrudur: “ Kıskanç insanların en çok da birine acımaktan keyif aldığı açıktır.” [14] Öyle ki; bu duygular arasında büyük fark vardır; nefret etmek ne talihten ne de talihsizlikten ayrılmaya mey-letmezken, kıskançlık ise ikisinden birinin ölçüyü aşması karşısında yorgun düşer.

VII. Yine de bu aynı şeyi aksi yönde inceleyelim. [2] Zira nefreti ve düşmanlığı ya hiçbir adaletsizliğe uğramayacağına ikna olanlar ya (öncesinde) kötüler olarak nefret ettikleri şeyleri yararlı şeylermiş gibi bir düşünmeye kapılanlar ya da üçüncü olarak başlarına iyi bir şey gelenler bırakırlar. [3] Thukydides’in dediği gibi “ çünkü uygun bir şekilde sunulduğunda son fayda, daha küçük olsa da daha büyük bir zararı temizleyebilir” . [4] Şimdi bu durumlardan ilki kıskançlığı yok etmez. [5] Çünkü başlangıçtan beri hiçbir adaletsizliğe uğramadığını düşünenler dahi kıskanırlar, geri kalan şeyler de kıskançlığı arttırır. [6] Faydalı şeylere karar verenleri en büyük iyilik olarak erdeme sahip olanlar kadar çok kıskanırlar, başarılı olanlar sayesinde iyi durumda olsalar dahi hem ün hem de güç bakımından onları kıskanarak acı çekerler. [7] Biri erdemden diğeri talihten ileri gelir fakat her ikisi de iyidir. [8] Bu nedenle kıskançlık duygusu kesin bir biçimde nefretten farklıdır, eğer biri yatışırsa diğeri acı verir ve şiddetlenir.

VIII. O halde şimdi, bu iki duygudan her birinin anlamını inceleyelim. [2] Nefret edenin niyeti elinden geldiğince kötülük yapmaktır. [3] Bu şekilde, nefretin doğası ve niyeti kötülük yapmanın fırsatını kollayan olarak tanımlanır. [4] Kıskançlıkta ise en azından bu durum yoktur, çünkü kıskanç insanlar yakın dostlarından ve eşrafından pek çoklarının ne ölmelerini ne de talihsiz olmalarını isterler ama talihli olduklarından dolayı da acı çekerler. [5] Eğer ellerinden geliyorsa, onların ününü ve şöhretini azaltsalar da diğer yandan ölümcül felaketlere sürüklemezler, aksine onca görkemli yapılmış evin karartısını onlar için aşağı çekerek memnun kalırlar.