Geç Roma İmparatorluğu Tarihi, MS. 284-641

S. MITHCELL, Geç Roma İmparatorluğu Tarihi, MS. 284-641. Ankara 2016. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 750 sayfa (32 Levha, 10 Harita ve 7 Diyagram ile birlikte). Çev. T. Kaçar. ISBN: 9789751632463

Roma İmparatorluğu’nun MS. III. yüzyılın sonlarından VII. yüzyılın başla­rı­na kadar geçirdiği değişim üzerine odaklanan, dini ve kültürel gelişmelerin uzun anlatısından ziyade siyasi bir tarih anlatısı üzerine yoğunlaşan eser, A His­tory of the Later Roman Empire, AD 284-641 başlığıyla S. Mitchell tarafın­dan ilk olarak 2006 yılında yayımlanmıştır. Bibliyografyası güncellenen, dü­zeltmeler ve ilaveler yapılarak 2014 yılında yayımlanan yeni baskısı 2016 yı­lında T. Kaçar tarafından Türkçeye çevrilerek bilim dünyasına sunulmuştur. Monog­rafi, geç antikçağ Akdeniz, Yakın Doğu ve Avrupa tarihi üzerine kurgu­lanmış­tır. Yazarın ifadesiyle ise “Türklerden önce Türkiye” tarihi ile ilgili olan eser imparator Diocletianus’un tahta çıktığı MS. 284 tarih ile imparator He­rac­lius’un 641 yılındaki ölümüne kadarki zaman dilimini kapsamaktadır. Ça­lış­maya özellikle dönemin antikçağ tarihçilerinin eserlerinden birebir alıntılar sıklıkla dâhil edilmiştir. Aynı zamanda ikincil literatürler üzerine derinleme­sine bir inceleme de yapılmıştır.

Eser, İlk Baskının Önsözü, İkinci Baskının Önsözü, Yazarın Türkçe Çeviriye Önsözü, Çevirenin Önsözü, Levhalar, Haritalar, Diyagramlar, Kısaltmalar, 1) Geç Roma Tarihine Giriş, 2) Kaynakların Durumu, 3) Diocletianus’tan Alaric’e Roma İmparatorluğu, 4) V. ve VI. Yüzyıllarda Roma İmparatorluğu, 5) Roma Devleti, 6) Barbar Krallıkları, 7) Paganizmden Hıristiyanlığa, 8) Hıristiyanlığa Dönüş ve Dinsel Kimlik Politikaları, 9) Geç Roma İmparatorluğu’nun Ekonomi Politiği, 10) Akdeniz ve Yakın Doğu’da Toplum ve Ekonomi, 11) Geç VI. Yüzyı­lın Sonları, 12) Doğu Roma İmparatorluğu’nun Son Hesaplaşması, 13) Roma İmparatorluğu’nun Çöküşü, Kaynakça, Kronolojik Roma İmparatorları ve Sâsâni Kralları Listesi ve Genel Dizin’den oluşmaktadır.

Geç Roma Tarihine Giriş (1-19) başlıklı bölümde klasik antikçağın son yüzyıllarına dair ortaya konulan tarihsel yaklaşımlara dikkat çekilerek modern tarih yazıcılığında döneme atfedilen Geç Roma İmparatorluğu, Geç Antikçağ, erken Bizans gibi tanımlamalar üzerinde durulmaktadır. Yazar, Geç antikçağ tarihi çalışmalarının genellikle din tarihi özelinde ele alındığını kurumsal ve siyasi tarihin ise yeteri kadar ortaya çıkarılmadığını belirterek E. Gibbon, J. Bury, E. Stein, A.H.M. Jones, A. Demandt, P. Brown, A. Cameron, D. Potter, C. Wickham, P. Sarris, H. Pirenne ve P. Horden-N. Purcell tarafından yayım­lanmış olan eserleri içerik bakımından ve tarih yazımı perspektifinden değer­lendirmekte ve kaleme aldığı çalışmanın girizgâhını okuyucuya sunmaktadır.

Kaynakların Durumu (19-69) adlı bölüm ise Geç Roma İmparatorluğu tarihine ilişkin antik kaynaklar, vakayinameler, külliyatlar, mektup koleksi­yonları, tören konuşmaları (panegyrici), epigrafik belgeler, arkeolojik bulgu ve kalıntılar değerlendirilmektedir. Hıristiyan kaynakların problemleri ortaya konulurken geç antikçağdan günümüze ulaşmış olan pagan ve Hıristiyan literatürdeki oran farkının tarih yazıcılığına yansımasının etkileri ve sonuçları aktarılmaktadır. Buna ilaveten geç antikçağın siyasi tarih yazımı işini üstlenen kişilerin iki özelliğine dikkat çekmektedir: bu tarihçilerin Roma imparator­luğunun idaresinde yetkili bir görevde bulunmaları ve bizzat kendi yaşadıkları olaylar hakkında yazmalarıdır. Ammianus Marcellinus başta olmak üzere Eunapius, Priscus, Malchus, Zosimus, Joshua Stylites, Procopius, Agathias ve Menandros Protector gibi dönemin tarihçilerinin eserleri yazım ve içerik bakımından irdelenmektedir. Kilise tarihçilerinden Eusebius, Orosius, Euagrius ve Chronicon Paschale’nin çalışmaları da okuyucuya tanıtılmakta­dır. Hukuki ve idari kayıtlardan ise Novellae, Theodosius Kodeksi, Iustinianus Kodeksi (Corpus Iuris Civilis= Kamu Hukuku Yasaları), Institutes, Digesta, 314 yılı civarındaki eyaletleri listeleyen Laterculus Veronensis, Notitia Dignitatum (subayların ve askeri birliklerin konumlarının listesi) ve kilise konsillerinin kayıtlarına değinilmektedir. Epigrafik belgelerin ise erken imparatorluk döne­mine nazaran sayıca az olmasına ve geç antikçağın tarih yazımındaki etkisinin az olduğu belirtilmektedir.

Diocletinaus’un tahta geçişinden Got kralı Alaric tarafından Roma’nın ta­lan edilmesine ve II. Theodosius’un tahta çıkışına kadar geçen süreci (284-401) konu edinen 3. Diocletianus’tan Alaric’e Roma İmparatorluğu adlı bö­lüm (69-147) kronolojik bir şekilde anlatılmaktadır. Roma İmparator­luğu’nun iç ve dış sorunlarla uğraştığı bir yüzyıl olan IV. yüzyılın sonlarına doğru impa­ratorluğun yönetiminin fiili olarak ikiye ayrılmasından sonra Doğu Roma İm­pa­ratorluğu’nun istikrarlı bir şekilde ayakta kalması Batı Roma’nın ise Gotlar tarafından yağmalanmasının altında yatan sebepler irdelenmektedir.

V. ve VI. Yüzyıllarda Roma İmparatorluğu (147-223) başlığını taşıyan bölümün anlatısı V. yüzyılın siyasi tarihinin kaynakların azlığı nedeniyle tam olarak ortaya konulmasının mümkün olmadığı kısa bir önsöz ile başlamakta­dır. II. Theodosius, Marcianus, Leo, Zeno, Anastasius, Iustinus dönemleri ve özellikle Iustinianus dönemi olayları kronolojik bir çerçevede ele alınırken Batı Roma İmparatorluğu’nun Barbar krallıklar ile mücadeleleri ve çöküşü üzerinde durulmaktadır. Ayrıca son Batı Roma İmparatoru Romulus Augustu­lus’u azledip iktidarı ele geçiren Cermen kralı Odoacar ve faaliyetleri hak­kında detaylı bilgiler verilmektedir.

Roma Devleti (223-275) başlıklı bölüm imparatorluğun idari, mali ve askeri sisteminin yapısı ve işleyişi; ritüel haline gelmiş siyasi prosedürlerin ve propagandaların kullanımı (en dikkate değer bir örnek olarak hipodrom gibi halka açık kutlamalarda tezahürat kullanılması verilmektedir); imparatorların ideolojileri ve buna bağlı olarak yönetim şekilleri üzerine odaklanmaktadır. Yazar, geç Roma İmparatorluğunun anatomisini çıkarmaya çalışırken aynı za­manda imparatorluğun resmi dini olan Hıristiyanlığın imparatorluk üzerin­deki etkilerinden de ayrıntılı olarak bahsetmektedir. Görsel propagandalar (İstanbul’daki Theodosius sütununun kaidesi gibi imparatorluk anıtları) ve verdikleri mesajlar aktarılmakta ve imparatorluğun görsel dilinin gücü hak­kında çıkarımlarda bulunulmaktadır. Buna ilaveten Roma toplum yapısına ve hiyerarşisine, vatandaş ve vatandaşlık statülerine, vergi sistemine ve kilise teşkilat yapılarına dair bilgiler yine bu bölümde verilmektedir.

Barbar Krallıkları (275-325) adlı bölüm imparatorluğun batı sınırında bulunan Hun İmparatorluğu, Vizigotlar, Burgonlar, Franklar ve Ostrogotları ele almakta bu krallıkların kökenine inerek niteliklerine ilişkin bilgileri ve Ro­ma ile temaslarını mercek altına almaktadır. MS. 375-540 yılları arasında Ren ve Tuna Nehirlerini aşarak Roma topraklarına göç hareketine devam eden barbar halkların Roma İmparatorluğu içine entegrasyon oluşları, toprak talep etmeleri, elde ettikleri topraklara yerleşimleri, kendi içlerindeki yönetim şe­killeri ve Got lider Theoderic’in İtalya’yı ele geçirişi Amminanus Marcellinus, Iordanes, Cassiodorus ve Hunlar ile Romalılar arasındaki ilişkiyi 449 yılında Hunların hem Doğu hem de Batı imparatorlukları üzerinde gücünü hissetti­ren kralları Attila’nın yanına elçi olarak giden tarihçi Priscus gibi dönemin önemli tarihçilerinden alıntılarla aktarılmaktadır.

Paganizmden Hıristiyanlığa (325-373) Geç Roma imparatorluğunun uğradığı paganizmden Hıristiyanlığa olan dinsel değişim süreci ve bu süreçte imparatorların uyguladıkları din politikaları ile bu uygulamaların halk üzerin­deki yaptırımları ve etkileri sorgulanarak ele alınmaktadır. İmparatorluğun paganizmden Hıristiyanlığa geçişinin anlatıldığı bölümde pagan politeizmin kurban törenleri başta olmak üzere birçok yönüne dikkat çekilmekte; III. ve IV. yüzyıllardaki sosyal ve ekonomik gelişmelerin dinsel dönüşüm üzerindeki etkisi ve Roma devletinin Hıristiyanlara karşı takip ve kovuşturmayı bıraktığı siyasi propagandası ortaya konulmaktadır. V. yüzyılın başlarından itibaren ise paganlara karşı alınan yasal düzenlemelerle birlikte büyük tapınakların kilise­lere dönüştürülmeye başlandığı vurgulanarak Doğu Roma İmparatoru Ius­tinianus ile birlikte genel anlamda Hıristiyanlaşmış bir imparatorluk resminin çizildiği ve bunun da yasalarla kanunlaştırıldığı belirtilmektedir.

Hıristiyanlığa Dönüş ve Dinsel Kimlik Politikaları (373-439) başlığı altın­daki bölüm din değiştirmenin üç örneğini incelemektedir: İmparator Cons­tantinus, İmparator Iulianus ve Aziz Augustinus. Constantinus’un Hıristiyan­lığa dönüşü; Iulianus’un hayatı, paganizme dönüşü ve paganizmi yeniden can­landırma ideolojisi; aziz Augustinus’un kaleme aldığı İtiraflar adlı çalış­ması dikkate alınarak Hıristiyan bir kimliğe geçişi ile ilgilenen bölüm din değiş­tirmenin imparatorlukta ve toplumda yarattığı etkileri üzerine detaylı bir de­ğerlendirme yapmaktadır. Buna ilaveten piskoposların imparatorluk yöneti­mindeki nüfuzları, sahip oldukları güçler, dinsel aidiyetler (Novatianusçular, Meletianusçular, Donatusçular gibi), 325 yılında yapılan İznik Konsili, 381 yılındaki Constantinopolis Konsili, I. Efes Konsili ve Kadıköy Konsili’nde alınan kararlar tartışılmakta ve Iustinianus’un din politikasına dair bilgiler de veril­mektedir.

Geç Roma İmparatorluğu’nun Ekonomi Politiği (439-481) bölümünde imparatorluğun ekonomik yapısı, para ve vergi sistemi ile bunlarla bağlantılı olarak siyasi ve toplumsal kurumlar üzerine odaklanılmıştır. Bölgelerarası ti­caretin işleyiş şekillerine ve kent hayatına etkilerine değinilerek imparatorlu­ğun ayakta kalma nedeni olarak deniz yolları, limanlar, kara ulaşımı ve ordu gibi uzun mesafe bağlantılarının sürdürebilirliğine işaret edilmektedir. Ayrıca imparatorluğun iaşe sistemi olan annona mercek altına alınarak söz konusu sistemin işlevselliğinin Roma, Constantinopolis, İskenderiye, Antakya ve Kar­taca gibi önemli merkezlerin büyümesine ve gelişimine katkısı üzerine çıkarımlarda bulunulmaktadır.

Akdeniz ve Yakın Doğu’da Toplum ve Ekonomi (481-553) başlıklı bölümde Roma İmparatorluğu’nun doğu ve batı kısımlarının sosyal ve ekono­mik açıdan arasında oluşan farkın ana etkeninin güvenlik sorunu olduğu vur­gulanmakta ve kırsal yerleşim modellerine ilişkin özellikle arkeolojik veriler temelinde Akdeniz ve Yakın Doğu’daki kent hayatının gelişimi üzerinde du­rulmaktadır. Kuzey Suriye ve yerleşimleri, Küçük Asya, doğu sınırının askeri böl­geleri, Mısır, Afrika, Galya, İtalya, Tuna ve Balkanların kentsel yaşam geli­şimi ve ekonomisi irdelenmektedir. Bu bağlamda sosyal ve ekonomik geliş­mede bölgesel güvenliğin oynadığı role dikkat çekilerek güvenliğin önemi ortaya konulmaktadır.

Geç VI. Yüzyılın Sonları (553-599) adlı bölüm Doğu Roma İmparator­luğu’nun VI. yüzyılda karşı karşıya kaldığı problemlerle ilgilenmektedir. Bu problemler kentlerde büyük oranda ölüme neden olan veba, kıtlık felaketi, Sasanilerin şiddetli saldırıları ve Batı Türk kavimlerinin artışı olarak sayılmak­tadır. 541’den 543 yılına kadar süren ve kara ölüm olarak adlandırılan vebanın Roma İmparatorluğu ve Akdeniz dünyasının toplum ve ekonomisine etkileri tartışılmaktadır. Buna ilaveten imparatorluğun gidişatına dair tespit­ler yapılmakta; Sasanilerin imparatorları Hüsrev Anuşirvan ile birlikte güçle­nerek Doğu Roma üzerinde etkili bir şekilde dış politika sergilemeleri ve bu­nun akabinde Roma-İran arasında cereyan eden savaş, sefer ve diplomatik te­maslara ışık tutulmaktadır.

Doğu Roma İmparatorluğu’nun Son Hesaplaşması (599-633) bölü­münde Doğu Roma İmparatorluğu’nun toprak kaybetmesine neden olan VII. yüzyıldaki dış tehditler incelenmektedir. Orta Asya ve Kuzey Avrupa’dan ge­len barbar akınlarının (Avarlar, Türkler, Slavlar, Lombordlar) imparatorluğa etkileri ele alınmakta; ayrıca Doğu Roma İmparatoru Heraclius ile Sasani İmparatoru II. Hüsrev’in mücadeleleri üzerine yoğunlaşılmaktadır. II. Hüsrev dönemiyle birlikte Sasanilerin Anadolu, Doğu Akdeniz ve Mısır’ı istilaları, Ku­düs’ü ele geçirip Kutsal Haç’ı başkentleri Ktesiphon’a götürmeleri, Rodos’u fetihleri ve 626 yılında Avarlarla Constantinopolis’i kuşatma altına alacak kadar canlanan askeri militarizmi irdelenerek antikçağın son büyük karşılaş­ması olarak kayda geçen Heraclius’un II. Hüsrev’e karşı savunma pozisyonun­dan saldırıya geçişi ve bu karşılaşmanın sonuçları aktarılmaktadır.

Roma İmparatorluğu’nun Çöküşü (633-677) başlığıyla son bölümde ise Roma İmparatorluğu’nun siyasal bir güç olarak gerileyiş ve çöküşüne neden olan etkenler sorgulanarak tartışılmaktadır. Bu noktada yazar, impa­ra­torluğun içindeki zayıflama ve parçalanmadan ziyade dış güçlerin gerileme ve çöküşün temellerini attığını belirtmektedir. Vergi sisteminin işlevselliğinin ve devlet gelirlerinin azalması, askeri gücün zayıflaması ve buna paralel top­rak kayıplarının artması, veba ve kıtlık gibi doğal felaketlerin uzun süreli olması gibi etkenler arkeolojik ve yazılı veriler çerçevesinde araştırılıp ortaya konularak Roma imparatorluğunun VI. yüzyıldan sonra gerilemeye başladığı inkar edilemez bir gerçek olarak vurgulanmaktadır.

Monografi, oldukça güncel içeriğe sahip Kaynakça (677-721) kısmı, Kro­nolojik Roma İmparatorları ve Sasani Kralları Listesi (721-725) ve Genel Dizin (725-750) ile son bulmaktadır. Eser, özellikle giriş ve son bölümde Geç Antik­çağ üzerine yapılmış olan kapsamlı ve nitelikli çalışmaları ele alarak farklı tarih yazıcılığı üzerine oldukça geniş bir materyal sunması bakımından önem taşı­maktadır. Kitap, Geç Antikçağ ve Erken Bizans üzerine Türkçe literatürün azlığı göz önüne alındığında ise söz konusu dönemler üzerine çalışma yapan ya da yapacak olan araştırmacılar ve yahut entelektüel kitleler için temel baş­vuru kaynaklardan birisi olma niteliği taşımaktadır.

• Görüntüleme8723

• Makaleyi Paylaş
• Twitter
• Facebook
• Google +1
• Email