Ortaçağ Türk Devletlerinde Hanedan Evlilikleri

E. AYAN, Ortaçağ Türk Devletlerinde Hanedan Evlilikleri. Ankara 2017. Gece Kitaplığı, 223 sayfa. ISBN: 9786052880050

Tarih boyunca devletlerin ve toplumların siyasi güç elde etmek amacıyla çe­şitli devletlerle akrabalık bağı kurmak için evlilik yoluna gittikleri bilinmekte­dir. Bunun en bariz örneklerini de Ortaçağ Türk devletlerinde görmekteyiz. Nitekim burada tanıtılacak olan çalışma uzmanlar ve konuya ilgi duyanlar için büyük bir önem taşımaktadır.

Önsöz (7-11) kısmında yazar, tarihsel bağlamda Türklerin sosyo-kültürel olarak en önemli özelliklerinin aile yapılarının sağlamlığı olarak görüldüğünü belirtir. Yazar eseri yazma amacının Ortaçağ Türk devletlerinden olan Selçuk­lular, Irak Selçukluları, Karahanlılar, Harezmşahlar ve Gazneliler devletlerinin kuruluşlarından yıkılışlarına kadar hanedan içi veya dışı evlilik meselelerini, bunların sosyal veya siyasal amaç ve tesirlerini, hangi şartlarda gerçekleştiri­lip, hangi yeni şartları doğurduklarını araştırmak olduğunu açıklar. Giriş’te (11-14) ise yazar, Ortaçağ Türk devletleri olan Büyük Selçuklular, Irak Sel­çukluları, Karahanlılar, Harezmşahlar ve Gaznelilerde hanedan evliliklerine kı­saca değinirken aynı zamanda bu evliliklerin sosyal amaçlarla da gerçek­leştiril­diğinin yanı sıra ağırlıklı olarak siyasi amaçlarla yapıldığı hakkında bilgi verir. Bu şekilde başlatılan eser, Büyük Selçuklular (17-100), Irak Selçukluları (105-128), Karahanlılar (133-147), Harezmşahlar (151-184) ve Gazneliler (189-214) olarak beş bölüme ayrılmaktadır. Bu beş bölümse, kendi içinde sıralanmış alt başlıklardan oluşmakta ve çalışma Kaynakça (215-223) kısmıyla sona ermektedir.

Büyük Selçuklular (17-100) isimli birinci bölüm sekiz alt başlıktan oluş­maktadır. Tuğrul Bey (17-29) ilk alt başlıktır ve burada yazar, Tuğrul Bey’in Sel­çuklu Devleti’nin ilk hükümdarı olduğunu belirtmektedir. Akabinde, hü­küm­darlığının devletin teşekkül ettiği 1040 yılından 1063 yılındaki ölümüne kadar yirmi üç yıl sürdüğü, Gaznelilerle yapılan ve Selçuklu Devleti’nin kurulu­şunu simgeleyen Dandanakan Savaşı’nın sonrasında Tuğrul Bey’in Harezm üzerine harekete geçip burayı fethettiğini vurgulamaktadır. Devamında, Ha­rezmşah Şahmelik’in karısı Altuncan Hatun ile evlenmesi hakkında bilgi vermektedir. Alp Arslan (30-32) ikinci alt başlığındaysa Alp Arslan’ın abisi Sü­leyman ile girdiği kısa süren taht mücadelesini kazanıp tahta çıkmasına değinilmektedir. Ayrıca, Tuğrul Bey’in, veziri Amidülmük Kunduri’nin mal ve mülklerine el koyup onu Merverrud’a gönderip hapse attırması süreci akta­rıl­maktadır. Sonrasında, Nizamülmülk’ün Büyük Selçuklu Devleti vezirliğine atanması ve Alp Arslan’ın Tuğrul Bey’le siyasi amaçlar güdülerek evlendirilen Halifenin kızı Seyyide’yi Bağdat’a göndermesi ve Alp Arslan’ın bu hizmetine karşılık Bağdat’ta adına hutbe okutulduğundan bahsedilmektedir. Eserin Selçuklular ile Devam Eden İzdivaç Sırasında Yaşanan Çirkin Olay (33-51) adlı üçüncü alt başlığında Alp Arslan’ın Harzemşah’ın kızı ile evlenerek akrabalık kurmak istediği ve bunun için vezir Amidülmülk’ü vekil ilan edip Harzem­şah’ın huzuruna gönderdiği aktarılır. Takiben, Amidülmülk’ün kızı Alp Ars­lan’a nikâhlaması ve geri dönüş yolunda yaşanan çirkin bir olay, Amidül­mülk’ün öldürülmesi ve Alp Arslan’ın yapmış olduğu evlilikler hakkında bilgi verir. Melikşah (52-70) alt başlığında yazar, Alp Arslan’ın ölümünden sonra oğlu Melikşah adına Bağdat’ta hutbe okutulması, Melikşah’ın evlilikleri, ölü­mü ve eşi Terken Hatun’un oğlu Mahmud’u tahta geçirme mücadelesi hak­kında bilgi verir. Beşinci alt başlık, Mahmelek Hatun’un İzdivacı’nda (71-87) Melikşah’ın halifelikle olan akrabalık münasebetlerini daha da ileri götürerek Abbasi Hilafeti’ni kontrol altında tutmak için kızı Mahmelek Hatun’u halife el-Muktedi Billah ile evlendirmesinden bahsedilir. Berkyaruk (88-90) alt başlı­ğın­da yazar, Halife el-Muktedi Biemrillah’ın ölmeden önce, taht mücadele­sini kazanan Berkyaruk’un halifenin onaylaması için saltanat menşuru ve tuğrayı halifeye göndermesi ve halifenin de menşuru okuyup sonra da tuğra çektirip onaylaması hakkında bilgi verir. Muhammed Tapar (91-96) alt başlı­ğıyla devam eden eserde yazar, Muhammed Tapar tahta çıkmadan evvel Selçuklu şehzadesiyken Halife el-Mustazhir’in ona olumlu bir tavır takındığın­dan bahseder. Akabinde, iki taraf arasındaki bu dostluğun Muhammed Ta­par’ın Selçuklu tahtına çıkışından sonra da devam ettiği ve bu dostluğu sağlam bir zemine oturtmak için Muhammed Tapar’ın kız kardeşi Seyyide İsmet Hatun’u Halife el-Mustazhir ile evlendirmesi hakkında bilgi verilmekte­dir. Birinci bölümün son alt başlığı Sancar (97-100), Sultan Sancar’ın yeğeni ile giriştiği mücadeleden dolayı adına ancak 4 Eylül 1119’da hutbe okuna­bildiğini, kızı Emire Hatun’u halife el- Müsterşid ile evlendirerek akrabalık teşebbüsünde bulunduğunu ve kendisinin yapmış olduğu evlilikleri konu alır.

Irak Selçukluları (105-128) isimli ikinci bölümün ilk alt başlığı Irak Selçuklu­ları’nın Kuruluşunu Pençinleyen İki Evlilik’de (105-107) yazar, Sultan Muham­med Tapar’ın ölümünden sonra oğlu Mahmud’un Büyük Selçuklu Sultanı ilan edildiğini aktarır. Akabinde, Sultan Muhammed Tapar’ın kardeşi Horasan Meliki Sancar’ın yeğeni Mahmud’a karşı saltanat mücadelesine girişmesi, Sa­va Savaşı’ndan sonra taraflar arasında barış ilan edilmesi ve Sultan Sancar’ın iki kızını yeğeni Mahmud ile evlendirmesi hakkında bilgi verir. Atabeg İldeniz ile Evlenen Dul Selçuklu Melikesi: Mümine Hatun (108-110) alt başlığında, Sultan Mahmud’un ölümünden sonra oğlu Davud’un Hamedan’da tahta çık­tığına değinilmektedir. Akabinde, Sultan Davud’un amcaları Mesud ile Sel­çukşah’ın taht mücadelesine girmeleri üzerine Azerbaycan’a çekilerek taht iddiasından vazgeçtiğine değinilir. Ayrıca, Sultan Sancar’ın, Muhammed Ta­par’ın diğer oğlu I. Tuğrul’u tahta çıkardığı, I. Tuğrul öldükten sonra Irak Sel­çuk­luları tahtına çıkan kardeşi Sultan Mesud’un onun dul kalan karısı Mü­mine Hatun’u Azerbaycan Atabegi Şemsüddin İldeniz ile evlendirmesini konu alır. Mesud (111-114) alt başlığındaysa Sultan Mesud’un tahta çıktıktan son­ra yeğeni Melik Davud’u veliaht yapıp, kızı Gevher Hatun ile evlendirmesi, Sul­tan Mesud ile Mengübars arasında yaşanan savaş sonunda Mengübars’ın esir edilerek öldürülmesi ve Sultan Mesud’un yapmış olduğu evlilikler konu edinilmektedir. Sultan Mesud-Halife Hısımlığı (115-118) alt başlığında yazar, Sultan Mesud devrinde Halife el-Müsterşid’in yirmi dört Bâtıni tarafından öldürülmesi ve yerine oğlu Ebu Ca’fer el Mansur’a, er-Raşid Billah lakabıyla bey’at edilmesi hakkında bilgi vermektedir. Sonrasında er-Raşid’in halifelik­ten azledilmesi ve tıpkı babası gibi onun da Bâtıniler tarafından öldürülmesi, er-Raşid’den sonra el-Muktefi’nin halife ilan edilmesi, Sultan Mesud’un kız kardeşi Fatıma Hatun’u el-Muktefi ile evlendirip akraba bağı kurarak ilişkile­rini geliştirmek istemesi üzerine bilgi verir. Melikşah-Süleymanşah-Muham­medşah (119-122) alt başlığındaysa Melikşah, Muhammedşah ve amcaları Süleymanşah’ın aralarındaki yönetimi ele geçirme mücadelesi ile çeşitli siyasi entrikalardan bahsedilmektedir. İkinci bölümün son alt başlığı Arslanşah – II. Tuğrul (123-128) özelinde, Süleymanşah’tan sonra Irak Selçukluları tahtına Sul­tan Arslanşah’ın çıktığına değinilir. Akabinde, Arslanşah’ın yapmış olduğu evlilikler, Sultan Arslanşah’ın vefatından sonra Atabeg Cihan Pehlivan’ın Sul­tan Arslanşah’ın yedi yaşındaki oğlu II. Tuğrul’u tahta çıkarıp onun adına Irak Selçuklularını yönetmeye başlaması ve II. Tuğrul’un yapmış olduğu evlilikler konu alınır.

Karahanlılar (133-147) isimli üçüncü bölümün ilk alt başlığı Karahanlılar ve Gazneliler (133-141), onuncu yüzyılın sonunda Samaniler Devleti’nin yıkıl­maya yüz tuttuğu, dolayısıyla bu devletin hâkimiyet alanlarının paylaşılması­nın Karahanlılar ve Gazneliler gibi iki Türk İslam devleti arasında önemli bir mesele haline geldiğine değinilir. Akabinde; Gazneli Mahmud’un Karahanlı­lar, Harezmşahlar ve Ziyariler ile evlilikler gerçekleştirerek bu devletlerle si­yasi ilişkiler kurma yoluna gittiğinden bahsedilir. Karahanlılar – Selçuklular (142-147) alt başlığında yazar, Karahanlılar ile Selçuklular arasındaki evlilik iliş­kilerini başlatan hükümdarın Tuğrul Bey’den sonra Selçuklu tahtına çıkan Sultan Alp Arslan olduğuna vurgu yapar. Son olarak, Karahanlılar ile Selçuklu­lar arasında evlilikler yoluyla akrabalık kurulmasına rağmen zaman zaman si­yasi ilişkilerde gerginlik yaşandığı hakkında bilgi verir.

Harezmşahlar (151-184) isimli dördüncü bölümün ilk alt başlığı Harezm­şahlar-Gazneliler (153-155) özelinde, Gazneli Mahmud’un Harezm’i itaat al­tına almaya çalıştığına değinilir. Bu amaçla kız kardeşi Hurrey-i Huttali’yi Ha­rezm’deki Memuniler hanedanının ikinci hükümdarı Ebu’l-Has Ali ile evlendirdiğinden, 1015’te Ebu’l Has öldürülünce de Hurre’nin Sultan Mah­mud’un izniyle Ebu’l-Abbas Memun ile nikâhlandığından bahsedilir. Harezm­şahlar – Irak Selçukluları (156-157) alt başlığıyla devam eden eserde yazar, Irak Selçuklu sultanlarının Harezmşahlardan kız almalarıyla iki devlet arasın­da siyasi ilişkiler kurulduğu hakkında bilgi verir. Melike Terken Hatun (158-159) alt başlığında, Harezmşah İl Arslan’ın 17 Mart 1172 tarihinde öldüğüne ve İl Arslan’ın karısı Melike Terken Hatun’un küçük oğlu Sultanşah’ı Harezm tahtına çıkardığına değinilir. Akabinde, İl Arslan’ın diğer karısından olan Tekiş ile Sultanşah’ın taht mücadelesine giriştiği ve bu mücadele sonucunda Sul­tanşah’ın kaçtığı, Melike Terken Hatun’unda yakalanarak öldürüldüğü üzeri­ne bilgi verilir. Harezmşah Tekiş (160-161) alt başlığındaysa Horasan Bölge­si’nde Nişabur Melikliği olarak ortaya çıkan ve Mü’eyyed Ayaba’nın kurmuş olduğu hanedanın Harezmşahlara engel teşkil ettiğine vurgu yapılır. Sonra­sında, Sultan Tekiş’in Nişabur’u Mü’eyyed Ayaba’nın torunu olan Sancar­şah’ın elinden alarak, büyük oğlu Nasıreddin Melikşah’ı Horasan niyabetine tayin ettiği ve Sultan Tekiş’in Sancarşah’ın annesi ile evlendiği aktarılır. Ha­rezmşah Tekiş-Kanglı Münasebetleri ve Terken Hatun (162-163) alt başlığın­da yazar, Harezmşah Tekiş’in Kanglılar ile kurduğu münasebetler sonucunda Terken Hatun ile evlendiğini ve bu evlilikten sonra Kanglıların Harezm toprak­larına kitleler halinde, bütün aile efradı ve hayvanlarıyla gelip yerleştiklerini ele alır. Tekiş’in Çocuklarını Evlendirmesi (164-165) alt başlığında, Mazende­ran hâkimi İsfehbed Hüsamüddevle Erdeşir ile Harezmşah’ın ilişkilerinin son derece iyileştiğinden ve İsfehbed’in Harezmşah Tekiş’in kızı ile evlendiğinden bahsedilmektedir. Harezmşah Muhammed (166) alt başlığı Harezm Tekiş zamanında Mazenderan hâkiminin Sultan’ın kızıyla evlenmesinin taraflar arasında ilişkileri kuvvetlendirdiği, Tekiş’in ölümünden sonra tahta oğlu Ha­rezmşah Muhammed’in geçtiği ve bu sırada Mazendera’nın iç işlerinin karışık olduğu üzerine bilgi verir. Karahanlı Osman Han’ın Terken Hatun’un Torunu ile İzdivacı (167-171) alt başlığında, Karahıtayların Harezm üzerindeki baskıla­rını artırdığı, Karahanlı hükümdarı Osman Han’ın kendi devletini korumak için önce Karahıtaylarla sonra da Harezmşahlarla anlaştığı ve de Harezmşah Muhammed’in kızı Han Sultan’ı Karahanlı hükümdarı Osman Han ile evlen­dirdiği bahsedilmektedir. Karahıtaylar ile Siyasi İlişkiler (172) alt başlığın­daysa Harezmşah Muhammed’in gayretleriyle Nayman hükümdarı Küçlük tarafından esir edilen Gur Han’ın serbest bırakılması hakkında bilgi verir. Mo­ğolların Harezmşah Kızlarıyla Evlilikleri (173-176) alt başlığında yazar, Karahı­tay-Harezm çekişmesinden sonra Moğolların Harezm’i istila edip başkent Gürganc’ı ele geçirmesi ve Harezmşah Muhammed’in hastalanarak ölmesi hakkında bilgi verir. Akabinde, Harezmşah Muhammedin çocuklarının hepsi­nin İlal’ın tesliminde öldürüldüğü, sadece en küçükleri olan Kamacışah’ın hayatta kaldığı daha sonra onun da Cengiz Han’ın emriyle öldürüldüğü ve Cengiz Han’ın Harezmşah Muhammed’in kızlarının her birisini kendi adamla­rına verdiği hakkında bilgi verir. Harezmşah Celaleddin (177-184) son alt başlığı Harezmşah Celaleddin’in babası Harezmşah Muhammed’in ölümün­den sonra başkent Gürgenç’e dönmesi, fakat Moğolların takibi ve hücum­larından dolayı Hindistan’a kaçması hakkında aktarımlar içerir. Akabinde, Kirman’da tutunmak isteyen Kirman hâkimi Barak Hacib’in kızını Harezmşah Celaleddin ile evlendirdiği, Sind Nehri kıyısında Harezmşah Celaleddin’in Mo­ğollara yenilgisinden sonra kaçtığı, Delhi hükümdarı Şemsüddin İltutmuş’un Kabaca ve onların müttefiki olan Hind hakimleri’nin Celaleddin Harezmşah’a karşı harekete geçtiği üzerine bilgi vermektedir.

Gazneliler (189-214) isimli beşinci bölümün ilk alt başlığı Mahmud (192-194), Gazneli Sultan Mahmud’un yetişmiş olduğu Samaniler muhitinin etki­siyle yaşamı boyunca gaza ve cihada yönelmesini, onun Karahanlılar, Ha­rezm­şahlar ve Ziyariler ile evlilikler gerçekleştirerek bu devletlerle siyasi ilişki­ler kurma yoluna gitmesini konu alır. Sultan Mesud (195-199) alt başlığın­daysa, Gazneli Mahmud’un ölmeden önce hâkim olduğu ülkeleri iki büyük oğlu Muhammed ve Mesud arasında taksim ettiğine, fakat bu taksimde adaletsiz davrandığına vurgu yapılır. Sonrasında, Sultan Mesud’un kardeşine karşı girişeceği mücadele için batı bölgesine (kendisine bağlı) İsfahan hâkimi Kakuyilerden Alaüddevle Muhammed b. Düşmenziyar’ı İsfahan’da vekil ola­rak bıraktığından, Gazneliler ile Selçukluların Nesa’da karşı karşıya geldikle­rinden ve savaş sonunda Selçukluların mağlup olduğundan bahsedilmekte­dir. Mesud’un Oğlunu Evlendirmesi (200-201) alt başlığıyla devam eserde yazar, Sultan Mesud’un siyasi ilişkilerini evlilik bağı ile kuvvetlendirmek için oğlunu Karahanlı hükümdarının kızıyla evlendirmesi hakkında bilgi verir. Mesud’un Ölümü (202) alt başlığında yazar, Sultan Mesud’un babasının âdeti üzerine Hindistan’da kışlamak üzere yola çıkmasından ve Sultan Mesud’un ölümünden bahsetmektedir. Mevdud (203-204) alt başlığı Sultan Mesud’un ölümünden sonra oğulları arasında taht mücadelesi yaşanması ve mücadele­yi Mevdud’un kazanıp Gazne Sultanı oluşu üzerine bilgi verir. II. Mesud (204) alt başlığındaysa yazar, Sultan Mevdud’un ölümünden sonra oğlu II. Me­sud’un Gazne Sultanı olduğu hakkında bilgi vermektedir. Bahaü’d-Devle Ali (204-205) alt başlığındaysa yazar, Sultan Mevdud’un saltanatı ele geçirdikten sonra amcası Abdürreşid’i kalede hapsettiği ve Abdürreşid’in kaleden kurtu­lup Gazne’ye yürüdüğü ve güçsüz bir şahıs olan Sultan Ali’nin Abdürreşid kar­şısında tutunamadığını konu alır. Abdürreşid (205-206) alt başlığı Mevdud’un kız kardeşini Tuğrul Nazan adı verilen bir köleyle evlendirmesi ve Tuğrul Na­zan’ın Abdürreşid’in arzusu olmadan onun karısı ile zorla evlendiğinden bah­setmektedir. Ferruhzad (206) alt başlığında yazar, Ferruhzad’ın hükümdar­lığından ve altı yıl hüküm sürdükten sonra 3 Nisan 1059 tarihinde ölümünden bahsetmektedir. İbrahim (207-209) alt başlığı, Ferruhzad’dan sonra kardeşi İbrahim b. Mesud’un saltanata geçmesi ve Sultan İbrahim’in Selçuklularla olan çekişmeleri evlilik yoluyla düzeltmesi hakkında bilgi verir. Arslanşah (209-212) alt başlığındaysa, Sultan İbrahim’in ölümünden sonra oğlu III. Me­sud’un onun yerine tahta geçtiğinden, III. Mesud’un ölümünden sonraysa oğulları Şirşad ve Arslanşah arasında yaşanan çekişmeden bahsedilmektedir. Behramşah (212-213) alt başlığı, Behramşah’ın hükümdarlığı ve onun hü­küm­darlığı esnasında Gur Devleti’nde saltanat mücadelesinin başlaması ve de Behramşah’ın Kutbeddin Muhammed ile kız kardeşini evlendirmesi üze­rine bilgi verir. Hüsrevşah ve Hüsrevmelik (213-214) isimli son alt başlıkta, Behramşah’ın ölümünden sonra oğlu Hüsrevşah’ın tahta geçtiğinden, Gurlu­ların hâkimiyet sahalarını genişleterek Gaznelilere ait şehirleri ele geçirdiğin­den, Hüsrevşah’ın ölümünden ve Hüsrevmelik’in son Gazne hükümdarı oldu­ğundan bahsedilmektedir.

Sonuç olarak eserde, Ortaçağ Türk devletlerindeki hanedan evliliklerinin nasıl ve ne amaçla gerçekleştirildiği konu alınırken aynı zamanda dönemin siyasi olaylarına da yer verilmektedir. Hanedanlar arasında gerçekleşen evli­liklerin örf, adet ve geleneklere bağlı olarak yapıldığını görmekteyiz. Bu bağ­lamda eser konuyla ilgili çalışma yapacaklar için başvurulması gereken önem­li bir kaynaktır.