Eine neue Agdistis-Inschrift aus Termessos und einige Gedanken zum Tempel N6
LIBRI XI (2025) 149-169
Geliş Tarihi: 03.08.2025 | Kabul Tarihi: 18.09.2025
DOI: 10.5281/zenodo.17415517
Elektronik Yayın Tarihi: 22.10.2025
Zusammenfassung: Diese 2019 unter der Leitung von Prof. Dr. Ferit Baz (Mimar Sinan Universität für Schöne Künste) durchgeführte Studie untersucht einen neuen Agdistis-Votivaltar, der im Rahmen der “Termessos Epigraphy and Historical Geography Research” ganz in der Nähe des Tempels N6 entdeckt wurde. Agdistis erscheint in der Inschrift ohne Beinamen. Die Bedeutung dieser neuen Inschrift liegt darin, dass sie den Agdistis-Kult in Termessos zum ersten Mal dokumentiert und zeigt, dass der Tempel N6 in Termessos möglicherweise dem Kult der Muttergöttin gewidmet war. In der vorliegenden Studie werden auch die bislang zum Tempel geäußerten unterschiedlichen Ansichten behandelt. In diesem Zusammenhang werden ebenso die unmittelbar neben dem Tempel N6 gelegenen Heiligtümer in die Betrachtung einbezogen. Die Inschrift wurde von Logbasis, der einen anatolischen Personennamen trägt, im Namen seiner Familie gestiftet. Diese Formulierung weist möglicherweise zugleich auf eine kultische Gemeinschaft hin, die auf familiären Bindungen beruhte. Die Präsenz der Großen Muttergöttin ist in Termessos bezeugt, wo ihr in griechischer Sprache unter dem Namen Meter verehrt wurde. Die vorliegende Inschrift ist daher auch insofern von Bedeutung, als sie darauf hinweist, dass die Göttin in Termessos unter ihrem altanatolischen Namen Agdistis verehrt wurde, der auf ursprünglich anatolische Wurzeln des Kultes zurückgeht.
Schlüsselwörter: Termessos, Agdistis, Kybele, Meter, antike Religion, Tempel in Termessos
Öz: Bu çalışmada, 2019 yılında Prof. Dr. Ferit Baz (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) başkanlığında yürütülen “Termessos Epigrafya Tarihi Coğrafya Araştırmaları” sırasında N6 tapınağının yakınında tespit edilen yeni bir Agdistis adak sunağı ele alınmaktadır. Yazıtta Agdistis’e ait bir epithet yer almamaktadır. Yazıtın önemi Termessos’ta Agdistis tapınımını ilk defa belgelemesi ve N6 tapınağının olasılıkla Ana Tanrıça’ya ait olabileceğini göstermesidir. Bu çalışmada tapınağa dair daha önce ileri sürülen çeşitli görüşler de ele alınmaktadır. Bu bağlamda N6 tapınağının hemen yakınındaki tapınaklar da değerlendirilmektedir. Yazıt, bir Anadolu şahıs adı taşıyan Logbasis tarafından ailesi adına sunulmaktadır. Bu ifadenin aynı zamanda aile temeline dayalı bir kült birliğine işaret etmesi muhtemeldir. Termessos’ta ana tanrıçanın varlığı bilinmekte olup, tanrıçaya Hellence olarak Meter adıyla tapınılmaktadır. Dolayısıyla elimizdeki yazıt tanrıçanın Termessos’ta eski Anadolulu köklerine uzanan Agdistis adıyla tapınım gördüğünü göstermesi bakımından da önemlidir.
Anahtar sözcükler: Termessos, Agdistis, Kybele, Meter, Antik Din, Termessos Tapınakları
ACM Acta Classica Mediterranea.
Altın O. 2023, “Frig Siyasetine Matar Kubileya (Kybele) Tapınımının Etkisi/The Effect of Matar Kubileya (Cybele) Worship on Phrygian Politics”. OANNES 5/1, 73-100.
AMS Asia Minor Studien.
Arslan M. & Tüner Önen N. 2021, “New Honorary Inscriptions from Termessos for Emperor Hadrianus and His Wife Sabina”. Libri VII, 245-252.
Arslan M. & Tüner Önen N. 2022, “Two New Epitaphs from Termessos”. Libri VIII, 203-208.
Arslan M. & Tüner Önen N. 2023, “Termessos’tan Ele Geçen İlk Mil Taşı”. Eds. F. Cluzeau, Ö. Acar, N. Ediz-Okur & V. Taşçı, Sophron: Güler Çelgin’e Armağan Yazılar. İstanbul, 63-73.
Arslan M. & Tüner Önen N. 2024, “New Dedications from Phaselis to Apollon Epidamos, Artemis Pergaia and Hephaistos”. Libri X, 113-128.
Baudy G. 1996, “Agdistis”. DNP 1, 244-245.
Baydur N. 1994, Anadolu’daki Kutsal Dağlar Dağ Tanrılar. İstanbul.
Baz F. 2007, Die Inschriften von Komana (Hierapolis)in Kappadokien. İstanbul.
Baz F. 2009, “Überlegungen zu Münzen aus Hierapolis in Kappadokien und dem dortigen Ma Kult”. Ed. O. Tekin, Ancient History, Numismatics and Epigraphy in the Mediterranean World. Studies in memory of Clemens E. Bosch and S. Atlan and in Honour of N. Baydur. İstanbul, 65-69.
Baz F. 2023, “Two New Graves and Some Fragmentary Inscriptions from Termessus”. Libri IX, 91-97.
Baz F. 2024a, “A New Cult Structure of Artemis and its Altar for Artemis Polias in Termessus”. ACM 7, 37-56.
Baz F. 2024b, “Eine Badeanlage für Frauen (Gynaikeion Balaneion) in Termessos”. ZPE 231, 243-248.
Baz F. 2025, “New Honorific and Religious Inscriptions from Colonnaded Street of Termessos/ Termessos Sütunlu Caddesinden Yeni Onurlandırma ve Dini İçerikli Yazıtlar”. Libri XI, 131-147.
Bean G. E. 1954, “Sculptured and Inscribed Stones at Burdur/Burdur’daki Kabartmalar ve Yazılı Taşlar”. Belleten 18-72, 469-510.
Bean G. E. 1997, Eskiçağda Güney Kıyılar. Çev. İ. Delemen & S. Çokay. İstanbul.
Büyükkolancı M. 1996, Pisidia Bölgesi Tapınak Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
Chiai G. F. 2020, Phrygien und seine Götter. Historie und Religionsgeschichte einer anatolischen Region von der Zeit der Hethiter bis zur Ausbreitung des Christentums (Pharos. Studien zur griechisch-römischen Antike Band 46). Rahden/Westf.
Corsten Th. 2001, “Syngeneia. Epigraphisch-historische Studien zu einem Phänomen der antiken griechischen Diplomatie”. Yazar: S. Lücke, Bonner Jahrbücher des Rheinischen Landesmuseums in Bonn und des Rheinischen Amtes für Bodendenkmalpflege im Landschaftsverband Rheinland und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande 201, 520-521.
Cousin G. & Diehl Ch. 1886, “Inscriptions d’Alabanda en Carie”. BCH 10, 299-314.
Curty O. 1995, Les parentés légendaires entre cites grecques. Catalogue raisonné des inscriptions contenant le terme συγγένεια et analyse critique (Hautes etudes du monde gréco-romaine 20). Genève.
Çelgin A. V. & Arslan M. 2022, “Termessos’tan Yurt Dışına Kaçırılan Sıra Dışı Bir Kültür Varlığı: Tanrıça Ma Tauropolos’a Adak Olarak Sunulmuş Minyatür Rahip Pektorali”. Eds. M. Demirel, M. Arslan, S. Atalay & U. Orhan, Antalya’nın Arkeolojik Mirası Antalya Müzesi 100 Yaşında. Ankara, 380-402.
Çelgin A. V. & Kürkçü M. 2016, “Termessos’ta Yeni Keşfedilen Pan Temenosu”. Eds. B. Takmer, E. N. Akdoğu Arca & N. Gökalp Özdil, Vir Doctus Anatolicus: Studies in Memory of Sencer Şahin/Sencer Şahin Anısına Yazılar. İstanbul, 238-258.
Çelgin A. V. 1997, Termessos Tarihi. İstanbul.
Çelgin A. V. 2001/2002, “Termessos Tanrıları ve Kent Alanından Artemis’in Yeni Epithet ve Kültlerini Belgeleyen Üç Yazıt (Bir Ön Değerlendirme)”. Adalya 5, 121-136.
Çelgin A. V. 2002, “Termessos’taki Artemis Tapınakları. Epigrafik Verilere Göre Genel Bir Değerlendirme”. Anadolu Araştırmaları 16, 87-114.
Çelgin A. V. 2003a, “Termessos Egemenlik Alanında Artemis Kültleri I: Ahırtaş-Örentepe (Kelbessos) Antik Yerleşmesindeki ‘Artemis Kelbessis’ Kültü. Son Epigrafik Araştırmaların Katkılarına Bir Bakış”. Adalya 6, 119-140.
Çelgin A. V. 2003b, “Termessos Egemenlik Alanında Artemis Kültleri II: Keldağ/Göldağ (Neapolis) Antik Yerleşmesindeki ‘Aspalos-Artemis Akraia’ Kültü. Epigrafik ve Arkeolojik Veriler Işığında Bir Değerlendirme”. Adalya 6, 141-170.
Çelgin A. V. 2023, “Termessos’tan Yeni Onur ve Mezar Yazıtları”. Eds. F. Cluzeau, Ö. Acar, N. Ediz-Okur & V. Taşçı, Sophron: Güler Çelgin’e Armağan Yazılar. İstanbul, 145-172.
Çelgin G. 1986, Eski Yunan Dininde ve Mitolojisinde Artemis. İstanbul.
Dağlı Dinçer İ. 2020, Cults and Religious Life of Pamphylia from the Archaic to the Late Antique Period. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Koç Üniversitesi. İstanbul.
de Hoz M.P. 2024, “Doumoi, sacred villages, and indigenous gods in Roman Asia Minor”. Eds. M. Vernet, I.-X. Adiego, J. V. G. Trabazo, M.-Paz de Hoz & B. Obrador-Cursach, Gods and Languages in Ancient Anatolia (Monographica Orientalia 25, Series Anatolica et Indogermanica 5). Barcino, 405-436.
Deissmann-Merten M.-L. 2002, “Verwandschaft”. DNP 12/2, 118-121.
Fleischer R. 1973, Artemis von Ephesos und verwandte Kultstatuen aus Anatolien und Syrien. Leiden.
Gasparro G. S. 1985, Soteriology and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and Attis, EPRO. Leiden.
Graf F. 1996, “Akraia”. DNP 1, 408.
Hartmann A. 1928, “Ma. Kleinasiatische Göttin”. RE 27, 77-91.
Heberdey R. 1934, “Termessos”. RE 5/A.1, 732-778.
Herbordt S. 2011, “Šauška, B. Archäologisch”. Ed. M. P. Streck, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 12. Band. Berlin–Boston, 103-106.
Isager S. 2014, “New Inscriptions in the Bodrum Museum. A Hellenistic foundation from the area of Mylasa”. Opuscula 7, 185-192.
Işık F. 2008, “Die anatolisch-altphrygische Muttergottheit vom Neolithikum bis zur Klasik”. AMS 61, 33–68.
İplikçioğlu B., Çelgin G. & Çelgin A. V. 1991, Epigraphische Forschungen in Termessos und seinem Territorium I (Österreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte 575. Band). Wien.
İplikçioğlu B., Çelgin G. & Çelgin A. V. 2007, Epigraphische Forschungen in Termessos und seinem Territorium 4 (Österreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Sitzungsberichte, 743. Band). Wien.
James E. O. 1959, The Cult of the Mother Goddess. London.
Karayaka N. 2007, Hellenistik ve Roma Döneminde Pisidia Tanrıları. İstanbul.
Knaack G. 1894, “Agdistis”(2). RE 1.1, 767-768.
Lane E. N. 1971, Corpus Monumentorum Religionis Dei Menis I (CMRDM 1). The Monuments and Inscriptions. Leiden.
Musti D. 1963, “Sull’idea di suggeneia in iscrizioni greche”. Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia 32, 225–239.
Mutlu S. 2016, “Tanrıça Ma (Μᾶ) ve Kappadokia Komana’sı”. Phaselis 2, 311-322.
Oppermann H. 1934, “Tauropolos”. RE 5/A.1, 34-38.
Ramsay W. M. 1882, “Studies in Asia Minor”. JHS 3, 1-68.
Rehrenböck G. 2004, “Die Epiklesen der Meter in Lykaonien”. Eds. H. Heftner & K. Tomaschitz, Ad Fontes! Festschrift für Gerhard Dobesch zum fünfundsechzisgsten Geburtstag am 15. September 2004. Wien, 443-453.
Roller L. E. 2004, Ana Tanrıça’nın İzinde Anadolu Kybele Kültü. Çev. B. Avunç, İstanbul.
Röhr B. 2009, Kult und Fest in Lykaonien. Hamburg.
Schwenn Fr. 1922, “Kybele”. RE 11.2, 2250-2298.
Talloen P. 2015, Cult in Pisidia. Religious practice in southwestern Asia Minor from Alexander the Great to the Rise of Christianity. Turnhout.
Tüner Önen N. & Arslan M. 2021, “Two New Epitaphs from Termessos”. Libri VII, 227-234.
Vermaseren M. J. 1977, Cybele and Attis. The Myth and the Cult. London.
Vermaseren M. J. 1987, Corpus Cultus Cybelae Attidisque I. Asia Minor. Leiden.
Wentzel G. 1894, “Akraia”. RE 1, 1193.
Wernicke K. 1895, “Artemis”. RE 2.1, 1336-1440.
Zgusta L. 1964, Kleinasiatische Personennamen. Prag.
Kalıcı Bağlantı Adresi: http://www.libridergi.org/2025/lbr-0346
Emre ERTEN
Assoz. Prof. Dr., Universität İstanbul, Fakultät für Human- und Sozialwissenschaften, Fach für Antike Sprachen und Kulturen, İstanbul/Türkei. emre.erten@istanbul.edu.tr


