Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) Makaleler

 

E. MERÇİL, Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneli­ler (Siyaset, Teşkilât, Kültür) Makaleler. İstanbul 2014. Bilge Kültür Sanat Yayınları, 262 sayfa. ISBN: 9786054921188

Türk Ortaçağ Tarihi kürsüsünün ender kişiliklerinden olan Prof. Dr. Erdoğan Merçil, çalışmaları ve eserleri ile araştırmacılara zengin bir birikim sağlamış­tır. Burada tanıtımı yapılacak olan çalışma yazarın 963-1186 yılları arasında Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da hüküm süren Müslüman-Türk ha­nedanlardan biri olan Gazneliler Devleti Tarihi’ne dair makalelerinin derle­mesidir. Çalışma yazarın Gaznelilerin siyasi tarihi hakkındaki yayınlarının yanı sıra teşkilât, kültür ve imar faaliyetlerine dair yayınlarını da içermektedir.

Eser, İçindekiler (5), Kısaltmalar (6), Önsöz (7-8) ile başlamakta, ardından eserin kullanımını kolaylaştıran Dizin (247-262) kısmı ile son bulmaktadır. Ça­lışmanın Önsöz (7-8) kısmında yazar, Gazneli Devleti hakkında kısa bilgiler verdikten sonra daha önce kaleme alınan makalelerinin de eserde bulunması bakımından bazı bilgilerin tekrara kaçtığı hususuna dikkat çekmiştir. Ana baş­lıkların yanı sıra alt başlıklar da detaylı şekilde işlenmiş olup okuyuculara do­yurucu bilgiler verilmektedir.

 Karategin Ailesi (9-10) ana başlığında Yazar, IX ve X. yüzyıllarda asker ola­rak İslam dünyasına gelmiş, Sâmânî Devleti’nin ordusu içerisinde yer almış ve zamanla Sâmânî hanedanına kafa tutabilen komutanlardan biri haline gelmiş olan Karategin ve ailesi hakkında detaylı bilgiler verilmiş olup konu alt başlık­lar halinde işlenmiştir. Daha sonra ise sırasıyla Leyla b. Nu‘mân’ın Öldürül­mesi (11-12), Karategin’in Cürcan’a Gönderilmesi (12-13), Sâmânî’lerden Yahyâ b. Ahmed’in İsyanı (13-16), Mansûr b. Karategin (16-17), Ebû Ali b. Muhtac’ın İsyanı (17-19), Mansûr b. Karategin’in Horasan Valisi Tayin Edil­mesi (19), Tûs Valisi Muhammed b. Abdürrezak’ın İsyanı (20), Mansûr b. Ka­rategin’in Cürcan Seferi (21), Mansûr b. Karategin’in Rey Seferi (21-23), Mansûr b. Karategin’in Horasan Orduları Kumandanlığından İstifası (23-24), Mansûr b. Karategin’in Ölümü (24) ve Ahmed b. Mansûr b. Karategin (24-26) başlıkları verilmiş böylece Karategin ile haleflerinin tarihi ve Sâmânilere karşı verdikleri mücadelelerin ayrıntıları okuyucuya aktarılmıştır.

Büveyhîler (27) adlı başlıkta ise 932-1062 yılları arasında İran ve Irak’ta hüküm süren Deylem asıllı bir hanedan olan Büveyhîler ana hatlarıyla ele alınmıştır. Tarih (27-32) başlığında, hanedanın soyundan bahsedilmiş ve buna dair çeşitli rivayetlerin olduğu anlatılmıştır. Teşkilât ve kültür (32-38)’de ise Büveyhîler tarafından Sâsânî geleneklerinin devam ettirildiği, öte yandan Şiî ve Sünnî çatışmasının arttığı anlatılmıştır. Başlık altında Büveyhî hüküm­darlarının listesi, kolları ve şubesi de kronolojik olarak verilmiş olup ayrıca bölüme dair bir bibliyografya da eklenmiştir.

Muhtâcoğulları (39-43) adlı bölümde ise adı geçenlerin X. yüzyıldan XI. yüzyılın ortalarına kadar Maveraünnehir’in Çağaniyan Bölgesi’nde hüküm sü­ren bir hanedan oldukları ve etnik kökenlerine dair kesin bir bilginin mevcut olmadığı dile getirilmiş olup, hanedanın Fars asıllı olduğu aktarılmıştır.

Sâmânîler, Sâmânîler’in Menşei ve Kuruluşu (44-46) adlı ana bölümde kendilerinin muhtemelen Sâmân adındaki bir köyden ortaya çıkmış oldukları ve köyün tam olarak nerede bulunduğunun bilinmediği, ancak bu konuda çe­şitli rivayetlerin olduğu belirtilmiştir. Ana bölümün alt başlıklarında ise devlet yöneticileri kronolojik olarak verilmiştir. Alt başlıklar İsmâil b. Ahmed Dönemi (46-47), Ahmed b. İsmail Dönemi (48), II. Nasr b. Ahmed Dönemi (48-50), I. Nûh b. II. Nasr Dönemi (50-53), Abdülmelik b. Nûh Dönemi (53-54), Mansûr b. Nûh (54-55), II. Nûh b. Mansûr Dönemi (56-60), II. Mansûr b. II. Nûh Dö­nemi (60-61) ve Ebü’l-Fevâris Abdülmelik b. Nûh Dönemi (62-63) ismini taşı­maktadırlar. Başlıklar altında Sâmânîler Devleti’nin siyasi tarihi hakkında tüm ayrıntılar okuyucuya sunulmaktadır.

Sâmânî Devleti’nde Türkler’in Rolü (64-77) adlı ana bölümde ise; askeri kadrolarda Türklerin bulunması, Sâmânîlerin köle ticareti ve İslam dininin ya­yılması üzerine Türklerin rolünün artması ve Türklerin siyaset ile teşkilatta aktif rol oynamaları gibi hususlar detaylı bir şekilde anlatılmıştır.

Sipehsâlâr: I. Sâmânîler (78-87) bölümünde yazar tarafından Sâmânîlerde başkomutanlık görevine ilk olarak Horasan Sipehsâlârı Muhtâcoğullarından Ebû Bekir Muhammed b. el-Muzaffer’in getirildiği ancak 16 Mayıs 999’da Gazneli hâkimiyeti ile Sâmânîler açısından Horasan Sipehsâlârlığı’nın sona er­mesi süreci ana hatlarıyla anlatılmıştır.

Simcûrîler (88-92) bölümünde ise Sâmânîler adına kumandanlık ve valilik yapan bir Müslüman-Türk ailesi olan Simcûrîlerin başına geçen emirler kro­nolojik olarak verilmiş ve o dönemde meydana gelen olaylar detaylı şekilde aktarılmış olup, doyurucu bibliyografya ile desteklenmiştir.

Gazneliler Devleti (93) ana bölümünde yazar Gazneliler Devleti’ni alt baş­lıklar açarak detaylı şekilde incelemiş, devletin kuruluşu sürecini verdikten sonra Sultan Mahmûd Dönemi ve sonrası anlatılmış olup makalenin sonuna bibliyografya eklenmiştir. Kuruluş Devri (93-96) alt başlığında isimlerini baş­kentleri Gazne şehrinden alan devletin, Sâmânî Devleti’nin dağılması ile te­mellerinin atılması ve Hindistan’a kadar İslam dinini yaymaya çalışmaları üze­rinde durulmuştur. Sultan Mahmûd (97) alt başlığında kendisinin Sebükte­gin’in en büyük oğlu olduğu ve gençlik yıllarının başında devlet idaresinde görev almaya başladığı anlatılmıştır. Sultan Mahmûd’un Sâmânîler ile Müna­sebeti (97-99), Hint Seferleri (99-106) ve Sultan Mahmûd Devrinin Öteki Olay­ları (107-110) isimli alt başlıklarda Sultan Mahmud Dönemi’nin ayrıntıları or­taya konmuştur. Sultan Muhammed (110-111)’de ise kendisinin Gazneli Dev­leti büyüklerinin onayını alarak tahta oturması ve ağabeyi Mesud’un isyanın­dan korktuğu için taraftar bulabilmek adına maiyetindekilere mal ve para da­ğıtması anlatılmıştır. Mesud’un Tahtı Ele Geçirmek İçin Hazırlıkları (111-112), Sultan Mesud ve İlk İcraatları (112-113), Sultan Mesud’un Gazne’ye Gelmesi ve Buradaki Faaliyetleri (113-114) ve Debûsiye Savaşı (114-115) başlıkları al­tında ise Sultan Mesud’un Gazneli tahtını ele geçirmesi sürecinin ayrıntıları ortaya konmuştur. Hârezm’de Harun’un İstiklâlini İlân Etmesi (115) başlığı al­tında da yazar tarafından Hârezm hâkimi Harun’un, Horasan’da Türkmenle­rin çıkardığı karışıklıktan faydalanarak hutbeyi adına okutması üzerine 18 Ni­san 1035’te öldürülmesi süreci değerlendirilmiştir. Hindistan’da Ahmed Yı­naltegin’in İsyanı (115-116)’nda ise Ahmed ve taraftarlarının isyanının bastı­rılması ve Ahmed’in kesik başının Gazne’ye gönderilmesi süreci anlatılmıştır. Diğer bir alt başlık olan Sultan’ın Dîhistan ve Taberistan Seferi (116)’nde de yapılan seferler neticesinde haraçlar alınması ve sultanın Âmül’e yaptığı se­ferden dolayı pişman olmasının sebepleri üzerinde durulmuştur. Gazneli­ler’in Nesâ Yenilgisi ve Sonraki Olaylar (116-117) başlığı altında yazar tarafın­dan Selçukluların Nesâ ve Ferâve vilâyetlerinin kendilerine verilmelerini iste­meleri üzerine iki taraf arasındaki savaşta Gazneli ordusunun mağlubiyeti ay­rıntılı olarak anlatılmıştır. Alâüddevle Muhammed Kakuyî’nin İsyanları (117) alt başlığında ise İsfahan hâkimi Muhammed’in Sultan Mesud’a tâbi olmak­tan vazgeçmesi üzerine bağımsızlığını ele alması süreci okuyucuya aktarılmış­tır. Gazneli-Selçuklu Mücadelesi (118) ve Son Gazneli Sultanlar ve Devletin Yıkılışı (119-121) alt başlıklarında da Gazneli Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmeye başladığı süreç ve yıkılış değerlendirilmiştir.

Çalışmanın diğer bir ana bölümü olan Sebüktegin’in Pendnâmesi (122-131) başlığı altında; Farsça yazılan nasihatnâmelerin en eskilerinden biri olan Pendnâme’nin önemi, içerisinde bulunduğu eserler, nüshalarının bulunduğu yerler ve neşri hakkında oldukça doyurucu bilgiler yer almaktadır. Bölüm içe­risinde ayrıca Gazneli Emîri Sebüktegin’in çocukluğundan itibaren ülkenin hâkimi olduğu güne kadar ki hayatının ayrıntıları anlatılır. Yazara göre nasihat niteliğinin yanı sıra bu eser Sebüktegin tarafından oğlu Mahmûd’a bir devleti yönetmenin inceliklerini anlatan vasiyetnâme özelliği de taşımaktadır.

Gazneliler’in Kirman Hâkimiyeti (1031-1034) (153-162) ana başlığında ise; Sultan Mesud’un tahta çıkışının ilk yıllarından itibaren Kirman hâkimiyetine odaklanmış olması üzerine yapılan sefer ve neticesi anlatılmaktadır.

Gazneliler’in Hindistan Siyaseti (163-177) başlıklı bölümde yazar Avrupalı tarihçilerin Gazneliler’in Hindistan seferlerindeki esas amacının malî kazanç olduğu yönündeki görüşlerine katılmadığını ve bu siyasetin cihat yani İslâm dinini yaymak merkezli olduğunu savunmaktadır.

Gazneliler’de Bir Saray Memuriyeti: Resuldârlık (178-184) ana bölümünde de yazar tarafından Gazneliler teşkilatının önemli bir unsuru olan Resuldârlık görevine mercek tutulmaktadır. Ayrıca bu kuruma ilk olarak Sultan Mahmûd’un oğulları Mesud ve Muhammed arasındaki taht mücadelesi es­nasında rastlandığı belirtilerek, Resuldâr’ın kelime anlamı, görevleri ve diğer devletlerdeki işleyişi hakkında bilgiler verilmektedir.

Gazneliler’de Teşkilat ve Kültür (185-186) ana bölümü ise kendi içinde beş ayrı alt başlık şeklinde işlenmiştir. Ana başlıkta Gazneli devletinde yöneten ve yönetilenler arasında net bir bölünmenin görüldüğünü, ayrıca sultanların otoritesinin Sünnî mezhebe bağlı olmakla beraber kendinden önceki devlet­lerin izlerini de taşıdığı anlatılmıştır. Ana bölümün ilk alt başlığı olan Merkez Teşkilâtı (186)’nda, Merkez yönetiminin çeşitli dîvânlar aracılığıyla yönetildiği aktarılmıştır. Daha sonra sırasıyla Dîvân-ı Vezâret (187-188), Dîvân-ı Risâlet (188), Dîvân-ı Arz (Dîvân-ı Arz el-Cuyûş) (188-189), Dîvân-ı İşrâf (veya Dîvân-ı Şugl-i İşrâf-ı Memleket) (189-190), Dîvân-ı Vekâlet (Dîvân-ı Vekil) (190), Dîvân-ı İstifa (190), Dîvân-ı Mezâlim (veya Meclis-i Mezâlim) (190), Dîvân-ı Müsadere (191) ve Dîvân-ı Berîd (191) gibi kurumlar ayrıntılı olarak ele alın­mıştır. Son alt başlık olan Adlî Sistem (191-192)’de ise Gazneliler’de yargı iş­lerini kadıların yürüttüğü ve devlet idaresinde özel bir yeri olan Kadı’nın Sul­tan Mahmûd tarafından dikkatle seçildiği aktarılmıştır. Ana bölümün ikinci alt başlığı Eyâlet Teşkilâtı (192) ismini taşımaktadır. Burada genel itibariyle bir eyalette merkezdeki teşkilâtın üç önemli şubesi bulunduğu ve bu şubele­rin neler olduğu anlatılmıştır. Daha sonra Şehirlerin İdaresi (192-193)’nde ise şehirleri bir kalenin korumakta olduğu, şehrin temizlik, güvenlik vb. görevle­rinden sorumlu memurların bulunduğu da aktarılmaktadır. Ana bölümün üçüncü alt başlığı olan Ordu (193-195) Gazneliler’in genişleme siyasetine pa­ralel olarak profesyonel bir orduya sahip olduklarını ve ordunun kimlerden oluştuğunu genel hatlarıyla ifade etmektedir. Bölümün dördüncü alt bölümü olan İmar Faaliyetleri (196) ise kendi içinde pek çok alt başlığa ayrılmaktadır. Bunlar sırasıyla Emîr Sebüktegin Dönemi (977-997) (196), Sultan Mahmûd Dönemi (998-1030) (196-198), Muhammed b. Mahmûd Dönemi (1030, ikinci kez 1040-1041) (199), Mesud b. Mahmûd Dönemi (1030-1040) (199-201), Sultan Mevdud b. Mesud Dönemi (1041-1048-49?) (201), İbrahim Dönemi (1059-1099) (201), III. Mesud Dönemi (1099-1115) (201), Arslanşah Dönemi (1116-1117) (201), Behramşah Dönemi (1117-1157?) (201), Nasr b. Sebük­tegin (202), Emirlerin ve bürokratların Eserleri: Arslan Câzib (202), El-Hasan Irakî Debir (öl. 6 Şaban 429/14 Mayıs 1038) (202), Surî (Horasan Sâhib-i Dîvânı) (202), Ebü’l-Abbâs İsferayinî (202), Tâhir Debîr (202), Asıgtegin Gazi (Sahib el-Ceyş) (203), Hasenek (vezir) (203), Ebû Nasr-ı Mişkan (Sahib-i Dîvân-ı Risâlet) (203), Nuştegin el-Hayrî (Emîr el-Hâcib) (203), Cemâl el-Mülk Ebû el-Rüşd b. Muhtac (203), Bağlar (203) ve Köşkler (204)’dir. Burada genel iti­bariyle Gazneli Sultan ve devlet adamlarının imar faaliyetlerine verdiği önem zengin dipnotlar ile desteklenmiş olarak okuyucunun bilgisine sunulmuştur. Ana bölümün son alt başlığı ise Gazneliler Devrinde Kültür (204-215)’dür. Bu­rada edebiyat bakımından parlak geçen bu dönemde şairlere önem verildiği, devrin pek çok esere ve ünlü edebiyatçı-şaire tanıklık ettiği kapsamlı bir şe­kilde anlatılmıştır.

Çalışmanın diğer bir ana bölümü ise Gazneli Ordusunda Görev Alan Hint­liler (216-229) başlığını taşımaktadır. Bu ana bölüm içerisinde orduda aktif halde görev alan Hintliler, müelliflerin aktardığı bilgiler ışığında değerlendi­rilmiştir. Yazar tarafından bu bölümde verilen yeni ve kapsamlı bilgilerle sa­hadaki karanlık noktalar aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Sipehsâlâr: II. Gazneliler, Özet (230-245) adlı bölüm çalışmanın son ana bölümüdür. Burada genel itibariyle Gazneli Devleti’nin idarî merkezinde önemli bir makam olan başkomutanlığın gelişimi, görevleri, sorumlulukları ve görevde bulunan şahıslar ele alınmıştır. Ayrıca burada verilen bilgiler bir tablo ve zengin bibliyografya ile desteklenmiştir.

Çalışma, Gazneli Devleti tarihiyle ilgilenen araştırmacılar için mutlaka in­celenmesi gereken önemli eserler arasında bulunmaktadır. Çalışma kapsa­mında özellikle teşkilat, kültür ve mimari açıdan doyurucu bilgiler verilmiş olup, Gazneliler’in Sâmânî Devleti’nden ayrılmaları ile yeni bir siyasi teşekkül olarak bir imparatorluğa dönüşmeleri sürecinin detayları verilmiştir. Sadece Gazneli Devleti ile sınırlı kalmayıp o dönemde varlıklarını devam ettiren emir­likler ve diğer devletlerle olan siyasi, askeri, kültürel vb. ilişkilerin de aktarıl­ması ile okuyuculara geniş bir yelpazede bilgiler sunulmuştur. Prof. Dr. E. Merçil’in bu çalışmasının, Gazneli Devleti tarihi için her anlamda başvurul­ması gereken önemli kitaplar arasında yerini aldığı kanısındayız.