Feriale Duranum: XX. Palmyrenorum Cohors’unun Takvimi

Feriale Duranum: XX. Palmyrenorum Cohors’unun Takvimi

Roma askerî tarihi üzerine yapılan araştırmalar genel itibarıyla bu teşkilatın siyasi tarihine yönelir­ken kayda değer bir kısmı da onu oluşturan askerlerin dinsel inançlarına odaklanmaktadır. Bu bağ­lamda Alfred von Domaszewski’nin 1895 yılında yayımladığı die Religion des römischen Heeres adlı eseri, Roma ordusunda görev yapmış askerlerin dinsel inançlarına yönelik ilk monografi olması bakımından önemlidir^[1]. Domaszewski bu eserinde çeşitli rütbe ve birliklere mensup Roma asker­lerine ait olmak üzere kendi dönemine dek keşfedilmiş adak yazıtlarını bir araya getirerek asker­lerin ibadet ettiği tanrı ve tanrıçaları tespit etmiş, bunların kültlerine ilişkin bilgiler vererek ibadet yöntemleri üzerine değerlendirmelerde bulunmuştur. Roma ordusunda dinsel yaşam hakkında yazılmış bu monografiden sonra konuyla ilgili en çarpıcı çalışma, W. F. Snyder, Robert O. Fink ve Allan S. Hoey tarafından 1940 yılında yayımlanan Feriale Duranum adlı makale olmuştur^[2]. Bu makalenin konusu, günümüz Suriye Arap Cumhuriyeti’ndeki Dura’da keşfedildiği için Feriale Duranum adı verilen dinsel içerikli bir papirüstür. Roma askerlerinin dinsel yaşamının takvimsel olarak düzenlendiğini göstermesi bakımından oldukça önemli bir keşif olan bu papirüs, yayımlan­dığı tarihten itibaren pek çok araştırmacının dikkatini çekerek sıklıkla başvurulan ve incelenen bir kaynak olmuştur^[3].

               Romalılar Euphrates Nehri’nin güneybatı kıyısında bulunan Dura’yı ilk kez Traianus’un Parthia Seferi’yle (MS 114) ele geçirmiş fakat imparatorun ölümünün ardından Parthlar kenti yeniden zapt ettiği için Roma’nın buradaki egemenliği uzun süreli olmamıştır^[4]. Bundan sonra ancak Gaius Avidius Cassius’un Parthia Seferi’ndeki (MS 165) hizmetleri neticesinde ele geçirilen Dura, Roma askerlerinin buraya konuşlandırılmasıyla önemli bir sınır garnizonuna ev sahipliği yapmış ve colo­nia statüsüne getirilmiştir^[5]. Roma’nın Dura’daki ikinci egemenliği MS 256 yılında İranlıların bölgeyi yeniden ele geçirmesiyle sonlanmıştır^[6]. MS III. yüzyılın sonuna doğru terk edilen kent, yeni bir yerleşim yeri olmadan günümüze ulaşmıştır^[7]. Söz konusu askerî takvim 1931/32 yıllarında Roma’nın MS 220’li yıllarda buraya konuşlandırmış olduğu bir auxilia cohors’u olan XX. Palmyre­norum cohors’una ait mektup ve emir metinleri gibi pek çok papirolojik belgenin saklandığı Arte­mis Azzanathkona Tapınağı’nda yürütülen araştırmalar sayesinde keşfedilmiştir^[8].

               İmparator Severus Alexander (MS 222 – 235) döneminden kaldığı anlaşılan bu askerî takvim MS 223 ile 227 yılları arasına tarihlendirilmektedir^[9]. Takvimde Augustus (MÖ 24 – MS 14) ve Caesar’a ilişkin kutlamaların yer alması, takvimin ilk halinin Augustus tarafından oluşturulduğunu, günümüze gelen metnin ise Severus Alexander döneminde düzenlenmiş olduğunu düşündürmek­tedir^[10]. Ayrıca söz konusu takvime ilişkin metin, doğrudan XX. Palmyrenorum cohors’una ait olsa da büyük olasılıkla dönemin diğer bütün askerî birlikleri aynı takvime ve öngörülen dinsel sorum­luluklara sahiptir^[11]. Böylece devletin başına geçen her yeni imparatorla birlikte yeniden düzenle­nen askerî takvim, imparatorluğun dört bir yanında görev yapmakta olan birliklere dağıtılmış gibi görünmektedir.

               Günümüze ulaşan takvime ait metin Latince yazılmış olup toplam dört sütundan oluşmaktadır. Bunlar Ocak ayından Mart ayının ortasına kadar olan birinci sütun; Mart’ın ortasından Ağustos’un ortasına kadar olan ikinci sütun; Ağustos’un sonundan muhtemelen Eylül’ün sonuna dek olan üçüncü sütun ve son olarak yılın son aylarının yer aldığı dördüncü sütundur. Ocak ayından başlayan metnin hemen her sütununda tahribat sebebiyle meydana gelmiş bazı eksikliklere rastlanmakla beraber Ekim, Kasım ve Aralık aylarını içeren satırlar neredeyse tamamen yok olmuştur.

               Takvim boyunca askerlerin yürütmesi gereken iki tür ibadet biçimine rastlanmaktadır. Bunlardan birincisi immolatio denilen kurban törenidir. Kurban töreninde kesilmesi gereken hayvan, sunulacağı kutsal varlığın kültüne göre seçilmektedir. Bu bağlamda tanrılar için erkek, tanrıçalar için dişi kur­banlıklar seçilmektedir. Geleneksel Roma tanrıları arasından Iupiter için erkek, Iuno için ise dişi bir sığırın kurban edilmesi buna örnektir. Bir istisna olarak yalnızca Mars için bir boğa kurbanı öngörül­mektedir. Benzer bir istisna imparator kültüyle ilgili kutlamalarda da mevcuttur.

               İkinci bir ibadet türü olarak supplicatio denilen bir şükran töreni öne çıkmaktadır. Bu şükran töreninde içeriği çözümlenemeyen bir dua merasimi tertip edilmektedir^[12]. Büyük olasılıkla kurban törenlerinde olduğu gibi bir ziyafet de söz konusudur^[13]. Takvimde yer alan şükran törenlerinin çoğunlukla geleneksel Roma festivalleri vesilesiyle tertip edildiğine rastlanmaktadır.  Bunların yanı sıra imparatorların ailelerine mensup olan erkek ve kadın akrabaları için de şükran törenleri tertip edilmiştir.

               Askerî takvimde başlıca iki ibadet türüne rastlanırken bu ibadetlerin yürütüldüğü kutlamalar kapsamları ve sıklıklarına göre üç ana gruba ayrılarak değerlendirilebilir. Bunlardan birincisi impa­rator kültüne ilişkin kutlamalardır. Zira takvim boyunca en çok bu tür kutlamalara rastlanmakta; imparatorların doğum günleri, tahta çıkışları ve çeşitli unvanlar aldıkları günlerin yıl dönümleri kutlanmaktadır. Bu bağlamda doğum gününün kutlandığı ilk imparator Tanrısal Hadrianus olup 24 Ocak’ta onun için erkek bir sığır kurban edilmesi öngörülmektedir^[14]. Diğer tanrısal imparatorların doğum günlerinde de aynı uygulama takip edilmiştir. İmparatorlar için diğer bir önemli kutlama dies imperii adı verilen, tahta geçerek egemenliği (=imperium) elde ettikleri günlerin yıl dönümle­ridir. Takvim boyunca Tanrısal Antoninus Magnus’un [Caracalla] dışında diğer imparatorların tahta çıktığı günlerin yıl dönümlerinde bir kurban töreni tertip edilmiştir. Yalnızca Caracalla’nın tahta çıkışı bir istisna olarak hem şükran hem de kurban törenleriyle kutlanmıştır (i. 17-18). Bu durum, Severus Alexander döneminde Caracalla’ya atfedilen öneme işaret etmektedir.

               Askerî takvim boyunca Severus Alexander en sık ibadet edilen imparator olarak öne çıkmak­tadır. Onun MS 13 Mart 222 tarihinde kendi askerleri tarafından imparator ilan edilmesinin yıl dönümü bir şükran töreniyle kutlanırken bu ilanın senatus tarafından kabul edilmesinden sonra imparatorun Augustus, Vatanın Babası ve Pontifex Maximus unvanlarını alması geniş çaplı bir kur­ban töreniyle kutlanmaktadır (i. 23-28). Severus Alexander için bir diğer kurban töreni, onun Caesar olarak anıldığı ve erkeklik togasını^[15] giydiği 26 Haziran’da yürütülmektedir^[16] (ii. 16-17). Her iki kurban töreninde de tanrısal imparatorların aksine doğrudan değil fakat genius’u aracılığıyla ibadet edildiği görülmektedir. Genius Augusti adı verilen bu kült Augustus tarafından oluşturulmuş olup en genel anlamıyla henüz hayatta olan imparatorun sahip olduğu, onu çevreleyen ve koruyan bir kutsal varlığı ifade etmektedir^[17]. Askerî takvimde Severus Alexander’e kendisinin genius’u için bir boğa kurban edilirken onun annesi olan Mamaea Augusta’ya ise genius’un dişil karşılığı olan iuno’su için dişi bir sığırın kurban edildiği görülmektedir (ii. 26).

               Takvimde Severus Alexander’in en sık ibadet edilen imparator olması, genel olarak yaşayan imparatorlara atfedilen önemi ve kutsallığı açıkça ortaya koymaktadır. Zira Severus Alexander’in sahip olduğu bu yoğun tapınım, büyük olasılıkla kendisinden önceki imparatorlar için de yürütül­müştür^[18]. Benzer şekilde, metinde Severus Alexander’e ayrılmış olan satırlar, onun ölümünden sonra yerine gelen imparatorlara ayrılacak ve kendisi tanrısal imparatorlardan biri olarak kısıtlı bir tapınım görecektir.

               Takvimde geleneksel Roma dinine ilişkin kutlamalar ikinci grupta değerlendirilebilir: Bunlar sıra­sıyla Mars’ın doğum günü (1 Mart); Minerva için düzenlenen Quinquatria (19 Mart); Roma kentinin kuruluşunun yıl dönümü vesilesiyle düzenlenen Parilia/Palilia (21 Nisan); Vesta için düzenlenen Vestalia (9 Haziran) ve Neptunus için düzenlenen Neptunalia (23 Temmuz) festivalleridir. Araların­dan Quinquatria ve Vestalia festivalleri için şükran törenleri tertip edilirken Mars ve Roma kenti için kurban törenleri yer almaktadır. Neptunalia için ise hem bir şükran töreni hem de bir kurban töreni tertip edilmektedir. Büyük olasılıkla Tanrı Saturnus için düzenlenen Saturnalia da bu festivallerden biri olarak askerler tarafından kutlanmıştır^[19].  Takvimin Saturnalia festivaliyle ilgili kısmı tahribattan ötürü net bir şekilde okunamamakla beraber metindeki son iki satır bu festivalin mevcut olabilece­ğine işaret etmektedir (iv. 7-8). Söz konusu festivallere ek olarak ayrıca 12 Mayıs’ta Mars’ın (ii. 9), 5 Ağustos’ta da Tanrıça Salus’un onuruna düzenlenen araba yarışları vesilesiyle kurban törenleri (ii. 25) tertip edilmektedir. Bu tür geleneksel Roma festivalleri ve imparator kültüne ilişkin kutlamaların yer aldığı günler, çeşitli karargâhlarda ikamet edip nispeten izole bir yaşam süren askerleri toplumun geri kalanıyla ortak noktada buluşturan önemli günlerdir^[20].

               Askerî takvimde adı geçen geleneksel Roma tanrı ve tanrıçaları hakkında bilgi verdikten sonra bunlardan biri olan zafer tanrıçasının Parthica sıfatıyla anıldığı satırın özel bir yeri olduğu belirtil­melidir (i. 14-16). Romalıların zafer tanrıçası olan Victoria, Septimius Severus’un MS 198 yılında Parthlara karşı kazandığı zaferinin ardından “Parthlara karşı muzaffer” anlamına gelen Parthica sıfatını alarak ayrıca bir tapınım odağı haline gelmiştir^[21].

               Takvimde üçüncü gruba alınabilecek kutlamalar ise doğrudan askerî geleneklere ilişkindir. Bu bağlamda öne çıkan ilk kutlama, Ocak ayının üçüncü gününde askerlerin yıllık olarak ettikleri sadakat yeminlerine bağlı kalmaları vesilesiyle düzenlenmektedir (i. 2-6). Aynı ayın yedinci gü­nünde hak eden askerlerin onurlu terhislerinin^[22] verilmesi ve muvazzaf olanların maaşlarını alma­ları vesilesiyle bir kutlama daha tertip edilmektedir (i. 7-9). Her iki kutlamada da Roma’nın gele­neksel tanrı ve tanrıçaları için kurbanlar kesilmesi öngörülmüştür. Buna ek olarak, takvimde birin­cisi 9-11 Mayıs, ikincisi ise 31 Mayıs günlerinde yürütülmesi planlanan ve ordudaki sancaklarla ilişkili bir gül festivali olan rosaliae signorum kutlamaları yer almaktadır (ii. 8. 14). Bu kutlamalarda birer şükran töreni tertip edilmekte ve askerî birliklerin sancakları güllerden yapılmış çelenklerle süslenmektedir^[23]. Söz konusu üçüncü gruba dâhil olan kutlamalar doğrudan Roma ordusundaki geleneklerle ilişkili olmakla beraber halk arasında doğrudan bir karşılığı söz konusu değildir.

               Takvim metninin Türkçeye çevirisi C. B. Welles, R. O. Fink ve J. F. Gilliam tarafından 1959 yılında düzenlenerek yayımlanmış olan Latince transkript esas alınarak hazırlanmıştır^[24].

[1]     Domaszewski 1895.

2]     Fink & Hoey & Snyder 1940, 1-222.

3]     Takvim metninin veya çevirilerinin yayımlandığı eserler ve sayfa aralıkları için bk. Cavenaile 1958, 412-416; Levick 1958, 143-146; Welles et al. 1959, 191-212; Fink 1971, 422-429; Bruckner & Marichal 1975, 2-9; Helgeland 1978, 1470-1505; Bohec 1993, 281-282; Campbell 1994, 127-130; Beard et al. 1998, 71-74; Lee 2000, 16-19; Olivier 2008, 127-129. Takvim metninin bir kısmının yayımlandığı, tablolaştırıldığı veya atıf yapılarak çeşitli yönlerden değerlendirildiği çalışmalar ve sayfa aralıkları için ayrıca bk. Oliver 1941, 540; 1949, 35-40; Fink 1942, 81-101; 1944, 17-19; 1947, 159-170; Guey 1948, 60-70; Nock 1952, 187-252; Gilliam 1954, 183-196; Benario 1962, 192-196; Birley 1978, 1506-1541; Herz 1978, 1135-1200; Chisholm & Ferguson 1981, 159; Pekáry 1986, 91-103; Fishwick 1988, 354-360; Stoll 1995, 107-118; Herz 2002, 98-100; Southern 2006, 160; Goldsworthy 2015, 108-113.

4]     Kienast 2004, 122-123; James 2019, 51.

5]     Millar 1990, 55; Sartre 2005, 186, 196; Edwell 2008, 116; Jones 2019, 52.

6]     Andringa 2007, 454.

7]     Fink et al. 1940, 1-30; Welles et al. 1959, 191; Lee 2000, 16.

8]     Fink 1947, 165-170; Davies 1968, 31-34; 1976, 253-255; Campbell 1994, 130.

9]     Benario 1962, 196 krş. Welles et al. 1959, 197.

10]   Chisholm & Ferguson 1981, 159.

11]   Fink et al. 1940, 28; Lee 2000, 16.

12]   Beard et al. 1998, 235.

13]   Nock 1952, 203.

14]   Takvim metninde i. sütunun 11-12. satırları.

15]   Romalı özgür bir gencin çocukluk yıllarının sona ermesinin ardından giydiği bir kıyafet, toga virilis. Roma toplumunda toga virilis giymek yetişkinliğin başlaması olarak görülmektedir. Bunun için bk. Dolansky 2008, 47-59.

16]   Kienast 2004, 177.

17]   Speidel & Dimitrova-Milčeva 1978, 1543-1544; Beard et al. 1998, 207; Bohec 2015, 425.

18]   Fishwick 1969, 364-366; Beard et al. 1998, 366.

19]   Bohec 1993, 282 krş. Campbell 1994, 130.

20]   Lee 2000, 21.

21]   Fink 1942, 81-101.

22]   Hizmet sürelerini tamamlayan askerlere verilen honesta missio adlı terhis. Aerarium militare adlı askerî hazineden emeklilik ikramiyesi verilmesi ve bir arazi tahsis edilmesi gibi ayrıcalıkları vardır. Bunun için bk. Bohec 2015, 335.

23]   Domaszewski 1895, 12-13; Hoey 1937, 22-32; Speidel & Dimitrova-Milčeva 1978, 1543-1544.

24]   Welles et al. 1959, 197-202.