Eski Yakındoğu Tarihi MÖ 3000-323

M. van de MIEROOP, Eski Yakındoğu Tarihi MÖ 3000-323. İstanbul 2018. Homer Kitabevi, 299 sayfa. Çev. S. GÜL. ISBN: 9789944483780

Kitap, İçindekiler (V-VII), Resimler Listesi (VIII-IX), Tablolar Listesi (X), Harita­lar Listesi (XI), Kutular (XII), Belgeler (XIII), Önsöz (XIV-XV), Teşekkür (XVI-XVII), Yazarın Notu (XVIII) ve Giriş Konuları (1-16) ile başlar. Yakındoğu ve Yakın­doğu tarihinin kapsadığı alanlar üzerinde açıklama yapılmış, eski Yakındoğu tarihinin kronolojik sınırları üzerinde durularak kitapta kullanıldığı başlangıç ve bitiş (MÖ 3000-331) yıllarını belirtmiştir. Bölge ile ilgili kaynakların bollu­ğundan bahsedilerek coğrafyasına geçiş yapılmış ve Yakındoğu olarak adlan­dırılan bölgenin coğrafi sınırları verilmiştir. Dağlar, ovalar, göller, nehirler, de­nizler, tarım ve hayvancılık yapılan bölgelere değinilmiştir. Ardından bölge­deki tarih öncesi yaşam üzerinde durulmuştur.

Birinci bölüm Kent-Devletler (17-112) olarak isimlendirilmiştir. Kökenler, Uruk olgusu ve dördüncü binyılda tüm Yakındoğu’daki toplumsal değişimler­den bahsedilmiştir. Uruk’tan başlayıp kent ve köy terimleri üzerinde açıklama yapılmış, Uruk kenti incelenmiştir. Tarım, hayvancılık ve ticaretin gelişmesi üzerinde durulmuş, topraklar ve toplumda oluşan sınıflar aktarılmıştır. Köy ve kent etkileşimi, kent hiyerarşisi, toplum katmanları ve kentten devlete ge­çiş anlatılmıştır. Uruk döneminin sonuna doğru ortaya çıkan çivi yazısı sistemi üzerinde durulmuş, mühürler ve kullanım amaçları anlatılmıştır. Urukta kul­lanılan sistemin Susa’da da kullanıldığı aktarılmıştır. Uruk döneminde kulla­nılan ağırlık ve ölçü sitemleri üzerinde durularak, bölgede konuşulan dildeki sözcükler üzerinde durulmuştur. Çivi yazısının kullanımın genişlemesi aktarı­larak, yazının gelişmesinin toplumsal ve idari faydalarına değinilmiştir. Uruk kültür ve medeniyetinin ortaya çıkıp genişlemesi ve sınırları hakkında bilgi vererek Uruk’un yayılımı üzerinde durulmuştur. Ardından Uruk sisteminin çöküşü ve Uruk’un hâkimiyetini kaybettiği bölgede ortaya çıkan oluşumlar incelenmiştir.

Uruk dönemi sonunda Babil’in zayıflaması ve kent-devletlerinin ilişkileri üzerinde durulmuştur. Bu dönemin incelenmesi için kullanılan yazılı kaynak­ların çok olmasına değinilerek, döneme ilişkin bulunan kaynaklar üzerinde durulmuştur. Kraliyet yazıtlarından bahsedilerek, yıllık raporlarından erken hanedanlıklar dönemiyle ilgili bilgiler verilmektedir. Güney Mezopo­tam­ya’daki kent-devletlerinden ve bunların genişlemesinden bahsedilerek yerle­şim ve tarım faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Kent-devletlerin merke­zileş­mesi, inançların günlük yaşayışa etkileri, topraklar için mücadeleleri, sa­vaş liderlerinin ve tapınak idarecilerinin ideallerinin farklılığı anlatılmıştır. Sa­rayın ortaya çıkması, kralların neye dayanarak devleti yönettikleri üzerinde durul­muştur. Lagaş, Kiş, Uruk ve Umma kralları ve faaliyetleri anlatılmıştır. Kent-devletleri arasındaki ticaret ve ticaret ağından, hangi ticari sebeplerle birleş­tiklerine yer verilmiştir. Askeri amaçlarla kent-devletlerinin ittifak kur­masın­dan bahsedilir. Erken hanedan döneminde kullanılan dillerden söz edil­miştir. Babil’den bahsedilerek, Yakındoğu içindeki uzak coğrafyaların etkisi üzerinde durulmuş, Elam kültürünün ortaya çıkmasına değinilmiştir. Babil ve uzak böl­geler arasındaki ticarete değinilmiştir. Kuzey ve güney kentleri karşı­laştırıl­mış, yönetim anlayışlarına değinilmiş ve bölgedeki dil çeşitliliği üze­rinde du­rulmuştur. Erken hanedan döneminde ve üçüncü binyılda toplumun haneler halinde örgütlendiği üzerinde durulur. Kadın ve erkeklerin çalışma koşul ve ücretlerinden bahsedilmektedir.

Erken hanedan döneminde Babil nüfuzunun Yakındoğu’ya yayılma süreci ve sonrasında Akad kralı Sargon’dan bahsedilmiştir. Uruk ve umma gibi kent­lerin Sargon’a karşı muhalefeti anlatılmıştır. Akadça’nın ortaya çıkması üze­rinde durulmuştur. Akad krallarının genişleme faaliyetleri anlatılarak, Akad ve diğer kent-devletlerinin mücadeleleri anlatılmıştır. Akad yönetim sistemi­nin çökmesi ve Akad sonrası bölgenin Akad öncesi haline dönmesi aktarılır. Üçüncü Ur hanedanlığının yönetime gelmesi, Ur yönetiminin genişlemesi ile bu dönemin belgelendirilmesi ve belgelerin bolluğu üzerinde durulmuştur. Üçüncü Ur hanedanlığı sosyal yaşamı ve hanedanlığın çöküş sürecinden bah­sedilmiştir.

İkinci binyıl başlarında Yakındoğu’da krallar arasındaki ilişkilere yer veril­miştir. Kentli, köylü ve göçebe toplumlar üzerinde durulmuştur. Babil ve çev­resindeki egemenlik icraatlarına değinilmiş, kralların Babil etrafındaki müca­deleleri anlatılmıştır. Assur ve Elam devletinin faaliyetlerine yer verilmiştir. Babilli Hammurabi ve müttefiklerinin Elam devletinin yenilgiye uğratması an­latılmıştır. Yakındoğu’nun batısında yer alan Mari ve Yamhad kentleri üze­rinde durulmuştur. Mari krallarının gelişmesi, genişleme faaliyetleri aktarıl­mıştır. Mari kralının Babilli Hammurabi ile müttefik olması ve sonrasında düş­man olup Mari’nin önemini kaybetmesi anlatılmıştır. Yamhad krallığının faa­liyetleri aktarılmıştır. İkinci binyıl başlarında bölgesel devletlerin ortaya çık­ması anlatılmıştır. Şamsi-Adad’ın yukarı Mezopotamya’da gelişmesi, bölgeye hâkim olması ve genişlemesi üzerinde durulmuş, krali evliliklerden bahsedil­miştir. Yamhad ve Eşnunna mücadelelerine yer verilerek yenilgi sonrası ku­zey Suriye’de eski döneme dönüldüğü aktarılmıştır. Hammurabi’nin Babil tahtındayken yaptığı faaliyetler, genişlediği bölgeler, komşularıyla ilişkileri, Hammurabi kanunları, dönemindeki sosyal yapı ve Mezopotamya’yı değiştir­mesi anlatılmıştır. Bilim, eğitim ve dini konulara değinilerek Babil’in Hititler tarafından verilmesine yer verilmiştir. Eski Hitit krallığının kuruluşu, konumu, dili, yazısı konularına değinilip kral Hattuşili’nin faaliyetleri anlatılmıştır. Ana­dolu ve Mezopotamya’daki faaliyetlerine yer verilmiştir. Kentlerin boşaltıl­ması yazının daha az kullanılması gibi konulara değinilmiş, karanlık çağda or­taya çıkan Mitanni, Kassitler ve Hurrilerin faaliyetlerinden bahsedilmiştir. Doğu Akdeniz’de gelişen ticaretten bahsedilmiştir.

İkinci bölüm Bölgesel Devletler (113-182) başlığıyla sunulmuştur. MÖ 1500-1200 yılları arasında bölgedeki büyük güçlerden bahsedilmiştir. Böl­gede kurulan krallıklardan, kurulan devletlerin ilişkileri ve büyüme süreçleri aktarılmıştır. Dönemin devletlerinin birbirleriyle ve vasallarıyla yazışmaları ele alınmıştır. Kadeş antlaşması, diplomatik evlilikler, mal takasları ve Doğu Akdeniz’deki deniz ticaretinden bahsedilmiştir. Büyük devletlerin vasalları üzerinden veya doğrudan yaptıkları savaşlar anlatılmıştır. Mitanni devletiyle ilgili bilgiler aktarılmış, komşu devletlerle siyasi, sosyal, kültürel ve askeri alanda ilişkileri aktarılmıştır. Hitit devleti hakkında bilgiler verilmiş, komşu krallıklarla ilişkileri ve Kadeş Antlaşması’ndan bahsedilmiştir. Suriye-Filistin bölgesinin dönemin büyük devletlerinin faaliyetlerine açık olması ve hâkimi­yet mücadeleleri aktarılmıştır. Kassitler, Assurlular ve Elamlılar hakkında bil­gilere yer verilmiştir. On ikinci ve onuncu yüzyılları kapsayan dönemde Akde­niz dünyası ve Anadolu’da gerçekleşen olayların bölgeye yansıması ele alın­mıştır. Hitit hâkimiyetinin sona ermesi, kent kültürünün yerini köy kültürüne bırakması anlatılmıştır. Mısır firavunlarının deniz ve kuzey kavimleriyle mü­cadeleleri anlatılır. Yakındoğu’daki yıkım ve gerileme hakkında bilgiler sunul­maktadır. Yakındoğu’nun Karanlık Çağ olarak adlandırılan döneme girmesi anlatılmıştır. Bölgede yazının tekrar yayılması, siyasi, sosyal ve ekonomik de­ğişimler ile demirin kullanımı anlatılmıştır. Aramiler, Keldaniler ve Arapların bölgedeki faaliyetlerinden bahsedilerek devenin evcilleştirilmesi ve etkile­rine yer verilmiştir.

Üçüncü bölüm İmparatorluklar (183-262) başlığıyla işlenmiştir. Birinci binyıl başında Yakındoğu’da Geç Hitit, Fenike, Yahuda, Arami devleti, Assur, Babil ve Elamlılara ek olarak Urartulardan bahsedilmiştir. Assur devlet yapısı, savaş koşulları, imar faaliyetleri, sürgün politikaları ve toplumsal yapı anlatıl­mıştır. Kraliyet yıllıkları, tutulan kayıtlar, yazışmalar ve kabartmalardan bah­sedilmiştir. Toprakların genişlemesi sonucunda kanallar ve ticaret yolu siste­minin onarılması, fetihlerden, yapılan savaşlardan ve vasal devletlerden bah­sedilmiştir. Assur devletindeki hanedan mücadelelerinin devlet sistemini et­kilemesi anlatılmıştır. İç dengeleri bozulan ve zayıflayan Assur devletinin ken­dini toparlayıp güçlenmesi anlatılmış, merkezi otoritenin güçlendirilmesi, or­dunun elden geçirilmesi, topraklarındaki siyasi düzenlemelerden, bağlı vasal devletler, kukla devletler ve eyaletlerden bahsedilmiştir. Assurluların Babil, Urartu, Elam ve Mısır’la mücadeleleri anlatılmıştır. Assurluların edebiyat, bi­lim ve sanata olan ilgileri aktarılmış, ek olarak kütüphaneler, kehanetler, gök­bilimsel alametler, gözlemler ve edebi eserlerden söz edilmiştir. Assur’un dü­şüşü, gerileme dönemine ilişkin nedenler sıralanmış ve bölgedeki devletler­den bahsedilmiştir. Medler hakkında bilgi verilmiş, yaşadıkları bölge ve yazılı geleneklerinin olmayışından söz edilmiştir. Medlerin genişlemeleri anlatıl­mış, Persler ve Lydia hakkında bilgiler verilerek Anadolu’daki durumları akta­rılmıştır. Assur imparatorluğunun yıkılması ve sonrasında kurulan hanedan­lıklar hakkında bilgi verilir. Perslerin Babil’i fethetmeleri üzerinde durulmuş, bölgedeki ticaretten tapınaklarla ilişkiler ve tapınağın sosyal hayata etkisi an­latılmıştır. Perslerin Medleri yenmesinden, Hindistan’dan Ege Denizi’ne ka­dar genişlemesinden, Mısır’ın fethinden ve Pers ordu yapısından bahsedil­miştir. Döneme dair yazılı kaynaklara değinilmiş, Perslerin yönetim anlayışı olarak satraplık sisteminden bahsedilerek iç karışıklıklar anlatılmıştır. Assur­luların aksine Perslerin yönettikleri halklara daha adil davrandıkları üzerinde durulmuş, farklı dil ve yazıları hoş karşıladıkları, kraliyet yazıtlarında kullan­dıkları üç dilden bahsedilmiştir. Vergi, satraplık sistemi ve merkezi yönetimin güçlü olması üzerinde durulmuştur. Eski Pers çivi yazısının icadı aktarılmıştır. Büyük İskender ile Pers mücadelesi anlatılmış, Büyük İskender’in Pers top­raklarını ele geçirmesi üzerinde durularak, İskender’in ölümü ile tüm toprak­ların komutanlarının aralarında paylaşması aktarılmıştır. Kitabın son kıs­mında Krali Listeler (264-279), İleri Okuma (280-285) ve Dizin (286-299) yer almaktadır.