Bulgarlar Yitik Bir Türk Kavmi

 

O. Karatay, Bulgarlar Yitik Bir Türk Kavmi. İstanbul 2018. Ötüken Yayınları, 301 sayfa. ISBN: 9786051557229

Bulgarlara dair haber veren kaynakların genellikle Latince, Macarca, Arapça ya da Rusça gibi yabancı dillerde yazılmış olması, tarih literatürümüzde Bul­gar tarihinin aydınlatılmasına yönelik eğilimleri azaltmıştır. Oysaki Bulgaris­tan başta olmak üzere bugünkü Balkan devletlerinin birçoğunun oluşum ev­resinde Bulgarların yadsınamayacak ölçülerde katkısı olmuştur. Bu sebeple “Bulgarlar Yitik Bir Türk Kavmi”, Bulgar tarihinin gün yüzüne çıkartılmasının gerekliliğini hatırlatması açısından önemli bir araştırma eserdir. Daha çok Doğu Avrupa Türk tarihi ile ilgili çalışmalarıyla tanınan Osman Karatay, bu eserinde Eskiçağ ve Ortaçağ kaynaklarına başvurarak Bulgarların ilk yurdu­nun neresi olduğu, etnik dağılımlarının nasıl gerçekleştiği ve siyasi oluşumla­rına giden süreçte neler yaşandığı gibi hususlar üzerinde durmuştur. Eser son yirmi yıl içerisinde Bulgarların merkeze alınarak kaleme alınan makalelerin derlemesi şeklinde ortaya çıkmıştır.

Bulgarlar Yitik Bir Türk Kavmi (5-301), Özgeçmiş (5-6), İçindekiler (7), Su­nuş (9-10), Önsöz (11-16), Giriş (17-22), Ziezi Ex Quo Vulgares: Orta Asya’da Bulgar Aramak (23-44), Bulgarların Orta Asya Bağlantısı: Yeni Bir İpucu (45-54), Kafkasya Bulgarları Tarihi (55-86), Kuzey Kafkaslardaki “Vlendur Bulgar” Halkı Üzerine, Kuber Han’ın Göçü ve Türk İsimli Sırp Kralları (107-135), Tuna Bulgarları (136-166), Tuna Bulgar Devleti’nin İlk Asrı: Balkanlarda Tutunma ve Pekişme (681-803) (167-191), Kurum Han Döneminde (803-814) Tuna Bul­garları (192-205), Omurtak Han’ın Rüyası: Bulgarların Türklükten Çıkışının Hikâyesi (206-249), İdil Bulgarları (250-257), Toros Bulgarları Anadolu’ya Ne­reden Geldi? (258-272), Svyatoslav’ın 965’te Saldırdığı Doğudaki Bulgarlar Kimlerdir? (273-288) ve Kaynaklar (289-301)’dan oluşmaktadır.

Sunuş’ta (9-10) yazar eserin nasıl ortaya çıktığı ve eserin muhtevasının ne olduğu üzerinde durmuş; bununla birlikte eserin hazırlanmasında katkıda bu­lunanlara teşekkürlerini sunmuştur. Önsöz’de (11-16) yazar 1999 yılında “Omurtag Han’ın Rüyası” adlı çalışmasında kullandığı önsözü vererek, Türk tarihinin yazımı hususunda neden yabancı ilim adamlarının ön plana çıktığını eleştirel bir dille kaleme almıştır. Bununla birlikte bu eseri neden kaleme al­dığını şu ifadelerle aktarmıştır: “Bu kitap sadece Bulgarları anlatmıyor. Türk­lüğün Oğur boyunun Orta ve Doğu Avrupa’da hâkim unsur olduğu bir döne­min, 460-960 arasındaki beş yüz yılın bir kesitini sunuyor.”

Giriş’te (17-22) yazar Büyük Bulgar Devleti’nin Kubrat Han tarafından ku­rulduğuna değinerek, Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılmasından sonra dağılan Bulgarların, Orta İtil’de kurmuş oldukları İtil Bulgar Devleti ve Moldova’da As­paruh önderliğinde kurulan Tuna Bulgar Devleti tarihinin kısa bir özetini sun­muştur. Ziezi Ex Quo Vulgares: Orta Asya’da Bulgar Aramak’ta (23-44) yazar IX. yüzyıl nüshasından (Codex Luxemburgensis) çoğaltılan eski bir Roma tak­viminin Liber Generationis (Soylar Kitabı) bölümünde geçen “Ziezi ex qua Vul­gares” (Ziezi, ondan olan Bulgarlar) ifadesinden yola çıkarak, Bulgarların Ma­veraünnehir-Horasan bölgesinden Kafkaslara gelmiş olabileceği ihtimalini or­taya atmıştır. Ve bu ihtimali ortaya atarken hem Ortaçağ İslam müelliflerinin eserlerine, hem de Ptolemaeus ve Mar Abbas Katina gibi Eskiçağ müellifle­rine başvurmuştur.

Bulgarların Orta Asya Bağlantısı: Yeni bir İpucu’nda (45-54), XIII. yüzyılda Simon Kezai tarafından yazılan Gesta Hungarorum adlı Macar vakayiname­sinde, son Slovak yöneticisi Svatopluk’un Baktriya’da hâkimiyet kurduktan sonra Bulgarların hükümdarı olmasıyla ilgili ifadeden yola çıkılarak, Bulgarla­rın Orta Asya ile olan bağlantısı ele alınmıştır. Yazar burada kendine göre Ke­zai’nin eserinde geçen yanlışlıkları saptamış, Baktria-Bulgar ilişkisini İslam müelliflerinin eserleri çerçevesinde değerlendirmiştir.

Kafkas Bulgarları Tarihi’nde (55-86) yazar daha çok Ermeni ve Doğu Roma kaynaklarına başvurarak Bulgarların kökenlerinin Kafkaslarda ne zamandan beri görülmüş olabileceği sorunsalı üzerinde durmuştur. Yazar aslında bu bö­lümde ele alınacak hususları şu şekilde özetlemiştir: “Bulgarların Kafkasya merkezli varlıkları hususu, kimlikleri ve devletlerinin yükselişi konusu ile bir­likte ele alınacak, VII. yüzyıl sonlarına kadarki etnik-siyasi süreçler incelene­cektir”. Bu hususta Kutigur ve Utigurların tarihsel süreçleri, Oğur, Onoğur ve Sarıoğur kavimlerinin bu iki kavimle olan bağlantısı, bölgeye ne zaman gel­dikleri ve Bulgar ismi altında toplanan yeni etnosun oluşum süreci, Bulgarla­rın Avar ve Doğu Roma devletlerine tutumu, Büyük Bulgar Devleti’nin dağıl­masıyla birlikte Kafkaslardaki mevcut Bulgar kimliğinin yapısı gibi belli başlı konular ele alınmıştır.

Kuzey Kafkaslardaki ‘Vlendur Bulgar’ Halkı Üzerine’de (87-106) yazar VII. yüzyıl Ermeni tarihçisi Horenli Musa, Şiraklı Ananias (Ermeni Coğrafyası’nın yazarı) ve bazı Müslüman coğrafyacıların (Mesudî, Yakut, Gerdizi vd.) eserle­rine başvurarak vlendur/valandar/vlndr vb. ifadeleriyle Belencer/Belender ifadelerinin arasındaki bağlantıyı çözmeye çalışmıştır. Belen adını taşıyan oy­mağın yurduna Belen-cer, halkına ise Belendur denildiği ifade eden yazar, bu nazariyesi için dilbilimsel yaklaşımları kullanmayı tercih etmiştir.

Kuber Han’ın Göçü ve Türk İsimli Sırp Kralları’nda (107-135) Balkanların Slavlaşması sürecinde Bulgar Türklerinin oynamış oldukları rol değerlendiril­miştir. Bu bölümde yazar, Avarların Balkanlara göçü, Slavların Avar hâkimiye­tindeki konumu gibi konulara Doğu Roma kaynakları çerçevesinde değinmiş; Hırvatların (Hırvat/Horvat/Korbat-Kubrat) aslında Türk asıllı, Sırpların ise si­yasi teşekküllünün Büyük Bulgar Hanı Kubrat’ın batıya göç eden oğlu Kuber Han önderliğinde kurulmuş olabileceğini iddia etmiştir.

Tuna Bulgarları’nda (136-166) ilk olarak Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılma­sından sonra Kubrat Han’ın oğlu Asparuh’un Tuna boylarına göçüşü ve yer­leşimi, Asparuh Han’ın oğlu Tervel ile Doğu Roma imparatorları II. Iustinia­nus, III. Leo ve II. Anastasius arasındaki siyasi, askeri ilişkiler, Tervel Han’ın ölümüyle devlette başlayan sancılı dönem ele alınmıştır. Daha sonra ise yazar Kurum Han’ın tahta geçişi (803), Doğu Roma imparatorları Nicephorus, I. Mi­hail Rangabe ve V. Leo dönemlerindeki Bulgar- Doğu Roma ilişkileri, Krum Han’ın oğlu Omurtag’ın Slavlara karşı tutumu, Tuna Bulgar Devleti’nin Hristi­yanlık dinini kabul ederek Slavlaşması gibi konulara değinmiştir.

Tuna Bulgar Devleti’nin İlk Asrı: Balkanlarda Tutunma ve Pekişme (681-814)’de (167-191) Tuna Bulgar Hanları Asparuh ve Kardam’ın hükmettiği yıl­lar arasında çoğunlukla Doğu Roma ile yaşanan siyasi ve askeri gelişmeler anlatılmıştır. Yazar tarafından bu süreç hâkimiyetin pekişme çağı olarak nite­lendirilmiştir.

Kurum Han Döneminde (803-814) Tuna Bulgarları’nda (192- 205) Krum Han’ın tahta geçişi, Krum isminin manası, Krum Han döneminde Doğu Roma ile olan askeri ve siyasi ilişkiler, Krum Han döneminde Tuna Bulgar Devleti’nin ulaştığı sınırlar ve bu çerçevede Krum Han’ın diğer hükümdarlardan olan farklılığına değinilmiştir. Yazar tüm bu konuları ele alırken daha önceki bö­lümlerde olduğu gibi Doğu Roma kaynaklarına ve Avrupalı tarihçilerin araş­tırma eserlerine başvurmuştur.

Omurtak Han’ın Rüyası: Bulgarların Türklükten Çıkışının Hikâyesi’nde (206-249) ilk olarak Slavlık nedir çerçevesi altında Bulgarların Slav kavimleri ile olan ilk temasları, Slavların Bulgar etnonimi altındaki konumları, Slavların örgütlenmesinin arka planında yatan gerçeklerin neler olduğu, Tuna Bulgar Devleti’nin Slavlara, Slavların ise Tuna Bulgar Devleti’ne etkisi ele alınmıştır. Daha sonra ise Sever, Kormış, Kardam, Omurtak Han gibi Tuna Bulgar hü­kümdarlarının Slavlara yaklaşımı ve politikaları, Omurtak Han’ın iç ve dış si­yasette izlediği yollar, başta Boris (864 yılında Hristiyanlığı kabul ettiği söy­lenmektedir) olmak üzere Omurtak Han’ın haleflerinin Hristiyanlaşmaya ve aynı ölçüde Slavlaşmaya giden yoldaki tutumları, son olarak ise Tuna Bulgar Devleti’nin çoğunlukla literatürde kabul edilen kuruluş ve yıkılış (681-864) ta­rihlerinin neden yanlış yazıldığı, yazar tarafından (679-969) aktarılmıştır.

İdil Bulgarları’nda (250-257) İtil Bulgar Türklerinin İtil kıyısına nasıl göç et­tikleri, yeni yurtlarının sınırlarının ve dillerinin ne olduğu, kaynaklarda bu halk ile ne tür bilgilerin geçtiği gibi hususlar aktarılmıştır. Yazar bu bölümde İtil Bulgarlarının tarihini, Tuna Bulgarlarının tarihinde olduğu gibi ayrıntılı bir bi­çimde ele almamış, daha çok genel geçer konular üzerinde durmuştur.

Toros Bulgarları Anadolu’ya Neden Geldi’de (258-272) XIV. yüzyılda ka­leme alınan Karamanname adlı eserde geçen bilgilerden ve bölgede bulunan tamgalardan yola çıkılarak Bulgarların, İtil’den hareketle Adriyatik üzerinden Toroslara göçmüş olabileceği varsayımı üzerinde durulmuştur. Yazar bu iddi­ayı sağlamlaştırmak için Arap ve Doğu Roma kaynaklarında geçen bilgilerden de faydalanmıştır.

Svyatoslav’ın 965’te Saldırdığı Doğudaki Bulgarlar Kimlerdir’de (273-288) kaynaklarda “Kara Bulgar” şeklinde geçen ifadeden yola çıkılarak, Knez Svya­toslav’ın 965’de Hazarlar üzerine yapmış olduğu askeri seferde İtil Bulgarla­rına değil de Don Nehri’nin güneyinde yaşayan ve Bat Bayan ardılı olduğu düşünülen Bulgarlara saldırmış olabileceği öne sürülmüştür. Bu hususta ay­rıca Kara Bulgarların varlığına dair doğulu kaynaklarda (Porphyrogenitus, İbn Havkal, Rus vakayinamesi, Kenize Mektubu vb.) geçen ipuçları da ortaya kon­maya çalışılmıştır.

Osman Karatay’ın Bulgarlar ile ilgili farklı yıllarda ve farklı mecralarda ya­yınlamış olduğu makalelerinin derlemesi şeklinde ortaya çıkan bu eser, daha çok ortaya atılan tarihsel varsayımlarla ön plana çıkmaktadır. Bu varsayımla­rın hakikatliği tartışmaya açık olmakla birlikte, yazar iddialarını batı dünya­sında bu konularla ile ilgili var olan tartışmalara ve ana kaynaklara dayandı­rarak ortaya atmıştır. Bu hususta “Bulgarlar Yitik Bir Türk Kavmi” ülkemizde eksik kalan konuların aydınlatılması, tarihe yeni bakış açılarının kazandırıl­ması ve işe yeni başlayan araştırmacılara farklı usuller göstermesi bakımın­dan oldukça faydalı bir eser olmuştur.